مقدمه
مجموعه معارف انسان به سه دسته تقسیم می شوند : 1
1. آنچه از طرق عادی کسب می شود ؛
2. آنچه از غیر طرق عادی کسب می شود ؛
3. آنچه از طریق غیر عادی کسب می شود .
4. طرق عادی کسب معرفت ،
یعنی : “ راه هایی که برای همه انسانها در همه زمانها بالقوه امکان دارد ” ، این راه ها عبارتند از :
الف ـ طریق عقلی ـ استدلالی ؛
ب ـ طریق حسی ـ تجربی ؛
ج ـ طریق نقلی ـ تاریخی ؛
د ـ طریق کشفی ـ شهودی .
طریق غیر عادی کسب معرفت ، یعنی : “ راهی که برای همه انسانها در همه زمانها بالقوه امکان ندارد ” و آن “ طریق وحی ” است .
در ارتباط با آنچه از غیر طرق عادی توسط انسان کسب می شود ، می توان به علوم روحی یا فرا روان شناختی اشاره نمود.2
در تحقیقات مختلف برای پاسخگویی به مساله “ نسبت علم و دین ” اگر علم به معنای طریق عادی اول در نظر گرفته شود در حقیقت “ نسبت فلسفه و دین ” مطرح می گردد و اگر علم به معنای طریق دوم در نظر گرفته شود “ نسبت علوم تجربی و دین ” مد نظر قرار می گیرد ، همین طور ممکن است طریق عادی سوم و چهارم در نظر گرفته شود که در این صورت “ نسبت تاریخ و دین ” و “ نسبت عرفان و دین ” مطرح خواهد شد .
مراد از دین مجموعه تعالیمی است که از طریق غیر عادی کسب معرفت ، یعنی “ وحی ” 3 بدست می آید ، 4 اما گاه معادل خود متون دینی گرفته می شود و گاه به تفسیر متون دینی و گاهی نیز به سیره عملی دینداران اطلاق می شود .
در نوشتار حاضر مراد ما از علم “ مجموعه معارفی است که بشر از طرق عادی کسب معرفت تحصیل می کند ” و اگر در جایی منظور بخش خاصی از آن بود تذکر می دهیم و مراد ما از دین “ متون دینی ” است و اگر جایی دین را به معنای “ تفسیر متون دینی ” و یا “ سیره عملی متدینان ” گرفتیم متذکر می شویم .
سعی نگارنده در این نوشتار کوتاه این است که مساله “ نسبت علم و دین ” را طی ذکر چند نکته وضوح بخشد . 5
نکته نخست :
مرکب بودن مساله “ نسبت علم و دین ” 6 واژه پیچیده نیز در ترجمه Complex به کار می رود . آیا یک مساله اگر قابل تجزیه به مسایل ساده تر باشد مساله مرکب نامیده می شود ؟
پیچیدگی و ترکیبی که از آن سخن می گوییم به ساختاری صوری ـ زبانی مساله مربوط نمی شود . پرسش “ نسبت علم و دین ” به پرسشهای متنوعی قابل تجزیه است . رابطه پرسشهای بدست آمده با مساله ما در یک ارتباط مفهومی است .
در حقیقت “ نسبت علم و دین ” مشکلی است قابل درک عمومی ، اما فرق رویارویی محققانه اینست که این مشکل به مسایلی با وضوح و تعین کامل تبدیل شود .
نکته دوم : ذو ابعاد بودن علم و دین
مساله “ نسبت علم و دین ” پرسش از رابطه دو شی بسیط و ساده نیست ، بلکه پرسش از دو مجموعه و دو شی مرکب و ذو ابعاد است که هر یک ویژگیهای گوناگون ، متنوع و مهمی دارد . یکی از خصوصیات مهم این دو مجموعه بسته و محدود نبودن آنها است .
بررسی نسبت دو مجموعه بسته بسی سهل تر است تا بررسی رابطه دو مجموعه بالنده و باز .
علم وجود تدریجی دارد و دائما در حال پویایی و دامن گستری است ، دین نیز در طول حیات بشر با توجه به مقتضیات زمانی ، مکانی و ظرفیت معرفتی انسانها در حال رشد و بالندگی است ( در این جا دین به معنای “ تفسیر متون دینی ” گرفته شده است ) .
مجموعه علم ، هم از بیرون در حال فربه شدن است و هم در درون خویش در حال تقسیم به اجزاء ریزتر و تخصصی تر . تخصصی شدن دانشها در مجموعه علم ، مصداق تجزیه درونی و پیدایش مسائل جدید و مهمتر از آن پیدایش دانشهای جدید ، مصداق فربه شدن بیرونی آن است . در مورد مجموعه دین نیز بروز و ظهور مسائل جدید و نیازهای عصری بشر ، موجب فربهی دایره پاسخگویی دین به نیازهای بشری است ( در این جا دین به معنای معرفت دینی مورد استفاده قرار گرفته است).
نکته سوم :
چند خاستگاهی بودن مساله “ نسبت علم و دین ” 7
یک مساله یا تنها به یک دانش خاص مربوط می شود و یا خاستگاه در دانشهای گوناگون دارد . در صورت نخست ، آن مساله “ تک خاستگاهی ” 8 و در صورت دوم “ چند خاستگاهی ” است . نه تنها مساله “ نسبت علم و دین ” چند خاستگاهی است، بلکه فروعات و شاخه های آن و به سخن دیگر مسائل برخاسته از آن نیز ریشه در زمینه های متعدد داشته و از آبشخورهای متنوعی مشروب می شوند و همچنین آثار گوناگونی در زمینه های مختلف معرفتی دارند .
مهمترین دانشهایی که این مساله در آنها می تواند از جنبه های گوناگون مطرح باشد ، عبارتند از :
الف ـ معرفت شناسی ؛
ب ـ فلسفه علم ؛
ج ـ فلسفه دین ؛
د ـ الهیات ؛
ه ـ جامعه شناسی ؛
و ـ روان شناسی ؛
ز ـ تاریخ .
نکته چهارم :
مساله “ نسبت علم و دین ” چند روشی 9 است .
چند روشی بودن مساله “ نسبت علم و دین ” ، هم به مرکب بودن این مساله بر می گردد و هم به چند خاستگاهی بودن آن.
یعنی هم از حیث تعدد مسائل و هم در مساله واحد چند روشی است .
مساله مرکب به مسائل متعددی تجزیه می شود و همین تنوع مسائل بنا بر جهات مختلف تجزیه ، خود مولد تنوع روش می شود . پس از تجزیه ، چند خاستگاهی بودن مسائل بدست آمده باعث می شود دانشهای مختلفی به میان بیایند و ورود به عرصه دانشهای مختلف اغلب مستلزم اخذ روشهای متنوع است . به عنوان نمونه در بررسی مساله از حیث معرفت شناختی و فلسفی ( فلسفه علم و فلسفه دین ) روش ، تحلیلی ـ منطقی ( اعم از تحلیل مفهومی ، تحلیل ساختار منطقی گزاره ها و تحلیل ساختار زبانی گزاره ها ) خواهد بود و در بررسی آن از حیث جامعه شناختی و روان شناختی روش تجربی و در بررسی آن از حیث تاریخی ، روش تاریخی هم در مقام توصیف و هم در مقام تبیین خواهد بود . در بررسی الهیاتی مسائل علم و دین از رویکردهای درون دینی هم استفاده می شود و در این گستره روشهای تفسیر ، تاویل ، تطبیق و روش سمانتیکی 10 و هرمنوتیکی 11 به کار گرفته می شود .
لازم به ذکر است که در روشهای بررسی مساله “ نسبت علم و دین ” رهیافتهای پدیدارشناختی 12 و وجودی نگر 13 نیز نباید مغفول بماند . 14
نکته پنجم :
میان رشته ای 15 بودن روش حل مساله “ نسبت علم و دین ”
پرسش از نسبت علم و دین از حیث تجزیه به مسائل متعدد ، مستلزم بهره گیری از روشهای متنوع است ، اما در هر یک از مسائل واحد آن نیز به علت خاصیت چند خاستگاهی آنها ، ردپای دانشهای گوناگون دیده می شود . حال اگر از رشته های دانش بشری بدون توجه به وجه تعاملی آنها با یکدیگر بهره گرفته شود ، نامبردار به “ مطالعات چند رشته ای ” 16 و تنها نوعی گرد آوری آراء متفاوت است و اگر از دانشهای مختلف به طور روشمند با توجه به وجه تعاملی بین علوم استفاده شود ، مطالعه میان رشته خواهد بود .
در مساله نسبت علم و دین به دلیل آنچه در نکته چهارم گفته شد ، باید از حصر گرایی روش شناختی 17 پرهیز نمود زیرا ممکن است به مغالطه “ ذات و صفت ” یا “ کنه و وجه ” 18 گرفتار آییم . 19 مساله “ نسبت علم و دین ” را باید با تمام اضلاع آن دید و آن را از جمیع منظرها نگریست و این مساله مرکب را نباید به هیچ یک از جنبه های جزئی آن فرو کاست .
ممکن است لازم باشد جنبه ای از مساله “ نسبت علم و دین ” با مطالعه تجربی پدیداری بررسی شود و جنبه دیگر از طریق تحلیلی ـ منطقی و وجهی نیز با رهیافت درون دینی ، اما هر یک از این مطالعات به تنهایی در معرض آفت مغالطه “ کنه و وجه ” هستند و مجموع آنها نیز بدون وجود یک ارتباط تعاملی ، غیر اثر بخش و حتی شاید التقاطی باشند .
نکته ششم :
پیچیدگی مفهوم نسبت
یکی از مهمترین سوالهای مقدماتی برای فهم مساله مرکب و پیچیده “ نسبت علم و دین ” ، تعیین مراد از مفهوم “ نسبت ” است . از مفهوم “ نسبت ” می توان استفاده های زیادی کرد ، برخی از آنها عبارتند از :
1. نسبت به معنای مقایسه دو امر که خود به سه دسته تقسیم می شود :
الف ـ مقایسه دو شیء به عنوان دو مفهوم کلی از حیث مصادیقشان یا دو مجموعه از حیث اعضایشان (نسب اربعه در منطق)
ب ـ مقایسه دو قضیه ( نسب در قضایا ) .
2. نسبت دو شیء به معنای “ تاثیر و تاثر ” دو شیء بر و از هم .
3. نسبت دو شیء به معنای مقایسه آنها از حیث شیء سوم .
4. نسبت از حیث اطراف ، که خود به دو بخش تقسیم می شوند :
1ـ نسبت دو طرفه ؛
2ـ نسبت n طرفه .
نکته هفتم :
تجزیه مسئله مرکب “ نسبت علم و دین ”
از چند حیث می توان مسئله مرکب “ نسبت علم و دین ” را تجزیه نمود .
الف ـ تجزیه بر اساس مفهوم مقایسه ای “ نسبت ”
برخی از مهمترین جهات تجزیه عبارتند از :
1. خاستگاه ؛
2. قلمرو ؛
3. غایت ؛
4. روش ؛
5. زبان ؛
6. عالمان و دینداران .
1. از حیث خاستگاه و مبانی
از این حیث ، مساله مادر “ نسبت علم و دین ” به این سوال تبدیل می شود که :
“ علم و دین از حیث خاستگاه و مبانی چه رابطه ای با یکدیگر دارند ؟”
شقوق محتمل عبارتند از :
الف ـ خاستگاه علم دینی است .
ب ـ خاستگاه دین ، علمی است .
ج ـ علم و دین هر دو خاستگاه واحد دارند .
د ـ علم و دین خاستگاههای متمایز دارند .
2. از حیث قلمرو
صورت مساله “ نسبت علم و دین ” از این حیث بدین شکل است که :
“ قلمرو علم و قلمرو دین چه رابطه ای با هم دارند ؟ ”
شقوق محتمل این سوال عبارتند از :
الف ـ علم و دین قلمروهای متباین دارند .
ب ـ رابطه قلمرو علم و دین عموم و خصوص من وجه است .
ج ـ قلمرو علم اعم مطلق از قلمرو دین است .
د ـ قلمرو دین اعم مطلق از قلمرو علم است .
ه ـ قلمرو علم و دین با هم یکی هستند .
3. از حیث غایت
سوال ما در “ نسبت علم و دین ” از این حیث تبدیل می شود به این سوال که : “ غایت علم و غایت دین چه رابطه ای با هم دارند ؟ ”
شقوق محتمل عبارتند از :
الف ـ غایت علم همسو با غایت دین است .
ب ـ علم و دین اهداف متفاوت دارند .
ج ـ علم و دین اهداف متمایز متغایر دارند .
د ـ علم وسیله ای است برای غایت دین .
ه ـ دین وسیله ای است برای غایت علم .
4. از حیث روش
سوال ما در “ نسبت علم و دین ” از این حیث به این سوال تبدیل می شود که : نسبت روش علم و روش دین چیست ؟
شقوق محتمل عبارتند از :
الف ـ علم و دین هم روش هستند .
ب ـ روش علم و روش دین متباین هستند .
ج ـ گاهی دین از روش علم استفاده می کند و گاهی نیز علم از روش دین بهره می جوید .
5. از حیث زبان
مساله “ نسبت علم و دین ” از حیث زبان به این سوال تبدیل می شود که :
“ زبان علم و زبان دین چه نسبتی با هم دارند ؟ ”
شقوق محتمل عبارتند از :
الف ـ زبان علم و زبان دین20 یکی هستند .
ب ـ زبان علم و زبان دین متمایزند .
ج ـ بخشی از زبان دین علمی و بخشی متمایز از آن است . 21
6. از حیث عالمان و دینداران
سوال ما در “ نسبت علم و دین ” از حیث تعلق به انسان به این سوال تبدیل می شود که :
“ رابطه بین عالم بودن و دیندار بودن چیست ؟ ” شقوق محتمل عبارتند از :
الف ـ دینداران عالم هم هستند .
ب ـ دینداران ضد علم هستند .
ج ـ دینداران غیر علمی اند .
ب ـ تجزیه بر اساس مفهوم تاثیر و تاثری “ نسبت ”
گاه مراد از “ نسبت ” ، در مساله “ نسبت علم و دین مفهوم “ تاثیر و تاثر ” است .
در این حوزه سه دیدگاه محتمل است :
1. علم و دین در هم موثر و از هم متاثرند .
2. فقط علم از دین تاثیر می پذیرد .
3. فقط دین از علم تاثیر می پذیرد .
بر مبنای دیگر ، “ تاثیر و تاثر ” تقسیم می شوند به :
1. تاثیر و تاثر بی واسطه ( مستقیم ) ؛
2. تاثیر و تاثر با واسطه ( غیر مستقیم ) .
سوال مهم در این حوزه به تاثیر و تاثر با واسطه علم و دین بر هم یا از هم مربوط می شود و آن “ واسطه شناسی ” است و البته واسطه ها می توانند جلی ، خفی و اخفی باشند .
نکته بسیار حائز اهمیت اینست که در این محدوده دیدگاههای مطرح شده ناظر بر علم به معنای “ علوم تجربی ” است و منظور از دین ، معرفت دینی می باشد .
معمولا واسطه های مورد تاکید صاحب نظران ، “ معرفت شناسی ” و “ متا فیزیک ” هستند 22 که هم در شناخت علمی تاثیر می گذارند و هم در شناخت دینی و تغییر شناخت علمی گاه موثر است در تغییر شناخت دینی و نیز بالعکس .
اگر از منظر دیگری موضوع مورد نظر را بررسی کنیم ، تاثیر و تاثر تقسیم می شود به تاثیر مستقیم و تاثیر معکوس . وقتی می گوییم در معادله x = y ، x و y با یکدیگر نسبت مستقیم دارند یعنی هر چه x بیشتر شود y هم بیشتر و هر چهx کمترشودy هم کمتر می شود. همچنین وقتی می گوییم در معادلهx = 1/ y ، x و y با یکدیگر نسبت معکوس دارند یعنی هر چهx بیشتر شود ، y کمتر می شود و هر x کمتر شود ،y بیشتر می شود .
حال اگر مفهوم “ رشد ” و “ پیشرفت ” را در نظر بگیریم ، کسانی که معتقدند با رشد و پیشرفت علم ، دین افول می کند در واقع به این سوال که نسبت دین و علم مستقیم است یا معکوس پاسخ داده اند که معکوس است .
ج ـ تجزیه بر اساس مفهوم مقایسه ای نسبت از حیث شی ء ثالث گاه مفهوم نسبت به نوعی حامل معنای مقایسه از حیث شیء سوم است . به عنوان مثال در مساله “ نسبت علم و دین ” از حیث پاسخگویی به نیازهای بشری آنها که به نقش حداقلی دین و نقش حداکثری علم قائلند به این سوال پاسخ داده اند .
شقوق دیگر بحث عبارتند از :
1. نقش مساوی علم و دین ؛
2. نقش حد اکثری دین و نقش حد اقلی علم .
نکته هشتم :
مقامهای مختلف بررسی مساله “ نسبت علم و دین ”
تا اینجا دیدیم که چگونه مساله مرکب و پیچیده “ علم و دین ” را می توان به سوالهای واضح و معین بسیاری تبدیل و تجزیه نمود . لازم به ذکر است که سوالهای بدست آمده را می توان در دو مقام مورد بررسی قرار داد :
1. مقام تعریف ؛
2. مقام تحقق . 23
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 18 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله در آمدی روش شناختی بر مسئله نسبت علم و دین
