ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنار خلیج فارس میباشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی توان حدث زد ولی نمونه هایی700 ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند. از کشورهای دیگری که ردپایی از ساروج در آن یافتیم و در دانشگاههای آن نیز، به ساروج به عنوان یک ملات نگریسته میشود، کشور عمان میباشد که در دانشگاه «سلطان قابوس»، حتی مقاله‌هایی نیز در این زمینه ارائه گردیده است. آخرین باری که در ایران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده که از این تاریخ به بعد این ملات کلا به فراموشی سپرده شده و از صحنه معماری ایران حذف گردیده است و فقط در کتب مصالح به آن اشاره شده‌است.
کاربردهای ساروج:
- ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند مانند آب‌انبارها، حوضها، حمامها و … مورد استفاده قرار گرفته است.
- ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار بسیار صاف و براق برخورداراست که این ظاهر ساروج، باعث استفاده از آن در امر تزئینات ساختمان گردیده.
- نکته: هیچ استفاده سازه‌ای تاکنون از ساروج نشده است.
مواد تشکیل دهنده ساروج:
بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می‌گیرد. نکته مهم در اینجا فعال بودن سیلیس میباشد که به سیلیس آمورف یا بی‌شکل معروف است چرا که ساختمان آن بلوری نمی‌باشد. در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می‌شد استفاده می‌کردند که امروزه میتوان از جایگزینهایی مانند سیلکافوم (میکروسیلیس) استفاده کرد.
یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن میباشد که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح میشود.
برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان، استفاده می‌شده است. امروزه میتوان از الیاف مصنوعی مانند الیاف پلیمری، فلزی و یا شیشه‌ای بجای الیاف مصنوعی استفاده کرد.
در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا گاهی برای بدست آوردن ساروجهایی با خاصیتهای مختلف از ماسه ریز دانه استفاده می‌شده است ولی این ماسه کارایی ملات را پایین می‌آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده می‌شده است.
گاهی مواد افزودنی خاصی مانند تخم مرغ به ساروج اضافه می‌شده که فقط باید با آزمایش اثرات دقیق آن را تعیین نمود.
ساروج چیست؟
ساروج در گذر زمان:
ساروج یکی از مصالح قدیمی مصرف شده در ایران و بعضی کشورهای کنار خلیج فارس میباشد که تاریخ شروع کاربرد دقیق آن را نمی‌توان حدس زد ولی نمونه‌هایی 700 ساله از ساروج هم‌اکنون در نقاط مختلف ایران یافت می‌شوند. از کشورهای دیگری که ردپایی از ساروج در آن یافتیم و در دانشگاههای آن نیز، به ساروج به عنوان یک ملات نگریسته میشود، کشور عمان میباشد که در دانشگاه «سلطان قابوس»، حتی مقاله‌هایی نیز در این زمینه ارائه گردیده است. آخرین باری که در ایران از ساروج استفاده شده حدود هشتاد سال قبل و در ابتدای دوره پهلوی بوده که از این تاریخ به بعد این ملات کلا به فراموشی سپرده شده و از صحنه معماری ایران حذف گردیده است و فقط در کتب مصالح به آن اشاره شده‌است.
کاربردهای ساروج :
- ساروج با توجه به خاصیت اصلی آن یعنی نفوذپذیری بسیار اندک به عنوان روکش در سازه‌هایی که در تماس مستقیم با آب بوده‌اند مانند آب‌انبارها، حوضها، حمامها و … مورد استفاده قرار گرفته است.
- ساروج با توجه به نحوه اجرای آن از سطحی بسیار بسیار صاف و براق برخورداراست که این ظاهر ساروج، باعث استفاده از آن در امر تزئینات ساختمان گردیده.
مواد تشکیل دهنده ساروج :
بدنه اصلی ساروج از ترکیب آهک با سیلیس فعال شکل می‌گیرد. نکته مهم در اینجا فعال بودن سیلیس میباشد که به سیلیس آمورف یا بی‌شکل معروف است چرا که ساختمان آن بلوری نمی‌باشد. در گذشته برای تامین سیلیس از خاکستری که در محل با سوزاندن فضولات حیوانی حاصل می‌شد استفاده می‌کردند که امروزه میتوان از جایگزینهایی مانند سیلکافوم (میکروسیلیس) استفاده کرد. یکی از معایب اصلی ساروج خاصیت کاهش حجم آن میباشد که با توجه به کاربرد ساروج در امر پوشش، این خاصیت باعث ترک خوردگی در سطح و در نتیجه ایجاد اختلال در نقش اصلی آن یعنی نفوذناپذیر کردن سطح میشود. برای کاهش اثرات این خاصیت مخرب، در گذشته از الیاف طبیعی که شامل الیاف گیاهی مانند لوئی که از نوعی نی بدست می‌آمده و همچنین الیاف حیوانی مانند پشم بز و شتر و یا گاهی موی سر انسان، استفاده می‌شده است. امروزه میتوان از الیاف مصنوعی مانند الیاف پلیمری، فلزی و یا شیشه‌ای بجای الیاف مصنوعی استفاده کرد. در بعضی مواقع که مواد اصلی تشکیل دهنده ساروج کمیاب بوده و یا گاهی برای بدست آوردن ساروجهایی با خاصیتهای مختلف از ماسه ریز دانه استفاده می‌شده است ولی این ماسه کارآیی ملات را پایین می‌آورده که برای جبران آن از خاک رس استفاده می‌شده است. گاهی مواد افزودنی خاصی مانند تخم مرغ به ساروج اضافه می‌شده که فقط باید با آزمایش اثرات دقیق آن را تعیین نمود
روستاهای کشورمان به عنوان مراکز تولید فرآورده‌های متنوع زراعی و محصولات باغی در سالیان اخیر مورد توجه خاص قرار گرفته است. در این میان ایجاد فرصت‌های تولید تجاری اقلام کشاورزی سبب شده است که روستاییان با تولیدات مرغوب فرآورده‌های باغی و زراعی قادر باشند، جهشی قابل توجه در میزان درآمدهای سالانه خود به وجود آورند.
اما مشاهده میشود که اکثر روستاییان هنوز نتوانسته‌اند از فرصت تولید تجاری اقلام کشاورزی به نحو احسن استفاده کنند و همچنان در شرایط خط فقر و آسیب‌پذیری مالی گذران روزمره زندگی قرار دارند.
با آن که کشاورزی فعالیتی غالب در روستاها به شمار می‌آید، ولی تنگناهای ظرفیت محدود برای گسترش کشاورزی، تعداد بالای افراد خانوار و فقر و تنگدستی ریشه‌دار موجب شده است که درآمد سالانه ناشی از فعالیت‌های کشاورزی با میزان مخارج تطابق نداشته باشد و در نتیجه اکثر خانوارهای روستایی در چنبرهِ معضلات گوناگون روزگار، فقر همراه با تلاش را طی کنند.
چنین شرایطی سبب شده است که روستائیان چنان که لازم است توجهی به ساختمانهای محل زندگی خود نداشته باشند و مسکن روستایی به علت قدمت، ضعف ساخت و ساز، نبود دانش فنی کافی و اجرایی و بهره‌گیری از مصالح در دسترس، کم دوام و نامرغوب، از وضعیت نامطلوب برخوردار باشد. خانه‌های خشتی و سنگی روستایی فاقد پی و دارای ابعاد نامناسب با اندک تکانی فرو می‌ریزد و از دیدگاه آماری بیشترین علت مرگ و میر در زلزله‌های بم، رودبار و منجیل، گلباف کرمان و بالاخره طبس مقاوم نبودن واحدهای مسکونی روستایی بوده است.
این واقعیت را همواره باید درنظر گرفت که کشور ما یکی از زلزله‌خزیترین کشورهای دنیاست و همواره با خطر زمین لرزه‌های شدید که از مهمترین سوانح طبیعی در ایران محسوب میشود روبه‌روست.
یک کارشناس مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن در مورد چگونگی آسیب‌پذیری واحدهای مسکونی روستایی در برابر زمین‌لرزه می‌گوید: وقوع زلزله‌های متوالی و قرار گرفتن بخش‌هایی از کشورمان برروی گسل‌های خطرآفرین و وحشت‌و اضطراب از پیامدهای سوانح طبیعی سبب شده است که مردم شهر و روستا درصدد مقاوم سازی و یا بهسازی محل‌های مسکونی خود برآیند.
در این راستا، سیاستگزاران و سازمان‌های کنترل کننده ساخت و ساز اقداماتی برای کنترل، طراحی و اجرا به عمل آورده‌اند که با تمامی گستردگی، کافی نیست و در نتیجه ناهمگونی‌های مشهودی در ساخت و سازها به چشم می‌خورد. شدت این وضعیت در جوامع کوچک و روستاها بیشتر است.
امروزه اغلب روستاییان در واحدهای مسکونی قدیمی ساکن هستند و به لحاظ بهره‌گیری از خانه‌های کهن و فاقد استقامت و استواری، سبک ساخت و ساز معماری قدیمی را مردود دانسته و از این خانه‌ها دلزده‌اند.
بیشتر روستاییان براین باورند که استفاده از مصالح جدید و گاهی همگونی و تلفیق آن با مصالح در دسترس بومی و تقلید از نقشه و تیپ و سبک ساخت و ساز شهری می‌تواند در افزایش پایداری و عمر مفید بناهای روستایی موثر واقع شود.
اما واقعیت این است که نبود دانش فنی‌کافی و کارگران زبده و ماهر و نهایتا غیبت سازمان‌های کنترل کننده در بخش‌های دور افتاده و روستاها، سبب شده است که بیشتر ساختمانهای جدید روستایی نیز همانند ساختمانهای کهن و قدیمی، بسیار آسیب‌پذیر باشند. این موضوع یکی از مشکلات اساسی جوامع روستایی است، که لازم است چاره‌های کاربردی برای جلوگیری از گسترش این شیوه‌های احداثی اندیشیده شود، تا با اتخاذ رویه‌های نوین خطرات و پیامدهای بلایای طبیعی در مناطق گوناگون روستایی کاستی گیرد.
ساخت و ساز متکی به دانش فنی و مهندسی در روستاها، با استفاده از سیستم‌های نظارتی و کنترلی برساخت و بهسازی واحدهای موجود مسکونی و استفاده درست از مصالح مرغوب ساختمانی سبب میشود به تدریج خانه‌های روستایی استوار و مقاوم پدید آیند.
ارزیابی مشکلات مسکن روستایی نشان میدهد که عوامل زیر بیشترین تاثیر را در آسیب‌پذیری ساختمانهای روستایی دارند:
الف: وجود مصالح کم دوام و نامرغوب.
ب: تلفیق مصالح ساختمانی محلی و جدید به صورت غیراصولی.
ج: نبود دانش فنی کافی و دید مهندسی و در نتیجه ضعف در طراحی و اجرا.
حاصل عوامل فوق در ساخت و ساز واحدهای مسکونی روستایی، وجود خانه‌های گلی و سنگی قدیمی است که بسیار آسیب‌پذیر می‌باشند و نیاز به بهسازی و نوسازی دارند. باتوجه به جمعیت بیش از چهل درصدی روستانشین از کل نفوس کشور، لازم است معایب خانه‌های روستایی را به دقت شناسایی کرده و با برنامه‌ریزی‌های کوتاه مدت و بلند مدت درصدد مقاوم‌سازی و بهسازی‌آن‌ها برآمد.
نبود یکپارچگی عناصر سازه‌ای
این کارشناس مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن آنگاه به معایب ساختمانهای روستایی و نحوه اجرای شیوه‌های نوین ساخت و ساز و بهسازی واحدهای مسکونی در بخش‌ها و مناطق دور افتاده کشور اشاره میکند و در این باره توضیح میدهد:
در بیشتر ساختمان‌هایی که طی سالیان اخیر در روستاها احداث شده است، «پی» بنا به علت عدم رعایت دانش فنی و مهندسی دارای ابعادی نامتناسب با دیگر اجزاء بناست؛ در نتیجه انتقال بار سقف ساختمان و دیوارها به زمین به نحو مطلوبی صورت نمی‌گیرد. انتخاب مصالحی از قبیل سنگ و ملات گل در «پی» به لحاظ عدم رفتار یکسان سازه‌ای موجب شکستن ملات و در نتیجه جدا شدن قطعات سنگ از یکدیگر و در نهایت کاهش سطح مقطع «پی» میشود.
به طور کلی ضعف در «پی» ساختمانهای روستایی موجب عدم نشست یکسان در ساختمان و لغزش بنا میشود. همچنین فقدان کلاف کردن «پی» در سطح زمین و یا اجرا شدن آن در روی زمین از جمله نقاط ضعف در بناهای روستایی است، که همواره در زمان وقوع زلزله موجب بی‌ثباتی، لغزش و جابه‌جایی و در نهایت تخریب ساختمانهای روستایی میشود.
در بیشتر بناهای روستایی، ابعاد نامتناسب دیوارها یکی از نقاط ضعف در استحکام ساختمان بوده است. ارتفاع نامتناسب دیوارها، طول محاسبه نشده و مهار نشده دیوارهای ساختمان و نسبت بالای ارتفاع به ضخامت دیوار همگی از مواردی هستند که در زمان وقوع زمین‌لرزه، دیوار ساختمانهای روستایی را دچار ضعف کرده و ایجاد «مود» های خمشی و شکست برشی میکند. از موارد دیگری که در زمینه ضعف دیوارها میتوان به آن اشاره کرد.
یکی از دیگر معایب، وجود بازشوها با سطح زیاد ونزدیک بودن آنها به یکدیگر در گوشه‌های ساختمان است که جملگی موجب ضعف عدم یکپارچگی در این عناصر سازه‌ای می‌شوند. فقدان نعل درگاه‌ها، در محل بازشوها نیز از جمله موارد ضعف در دیوارهاست، که در بسیاری از موارد در زمان وقوع زمین لرزه، موجب شکست ناگهانی در محل اتصال دیوارها به بازشوها میشود.
عدم اتصال مهندسی دیوارها در ساختمانهای روستایی به یکدیگر و در واقع عدم انتقال درست نیروهای اعمالی به اجزای سازه‌ای موجب تخریب کلی و یکباره ساختمانهای روستایی میشود.
از سوی دیگر به طور کلی از مشکلات عمده موجود در سقف ساختمانهای روستایی وزن زیاد، عدم اتصال و گیرداری اعضای تشکیل دهنده‌ی آن به یکدیگر و اتصالات نامناسب سقف به دیوارهای اطراف است، که در زمان وقوع سوانحی مانند زلزله به دلیل ضعف موجود در سقف‌ها و سایر اعضای سازه‌ای، مانند دیوارها، حداکثر تخریب در ساختمانهای روستایی رخ داده است.
بنابراین با آگاهی از نقاط ضعف ساختمانهای روستایی میتوان با آموزش دست‌اندرکاران ساخت و ساز محلی، شیوه‌های مقاوم‌سازی و بهسازی ساختمان‌ها را در سطح فرهنگ عامه روستاها گسترش داد.
ساختن بناهای استوار و مستحکم دولتی با استفاده از نیروهای کاری محلی ونظارت عالیه متخصصان، شیوه‌ای نوین و راهی اساسی برای ترویج فرهنگ درست ساخت و ساز در روستاهاست. همچنین در کنار آموزش چگونگی صحیح ساختن، باید شیوه‌هایی برای بهره‌گیری اساسی از مصالح در دسترس بومی و راه‌های تقویت آنها نیز ارائه شود.
به طور کلی مصالح مصرفی در ساخت و ساز واحدهای مسکونی روستایی را میتوان به دو دسته زیر تقسیم کرد:
ƒ مصالح بومی.
ƒ مصالح ساختمانی کارخانه‌ای.
مصالح بومی از دیرباز به روشهای ساده و عملی و بودن نیاز به هیچگونه تکنولوژی خاص و اغلب با ابزارهای ابتدایی دستی تولید می‌شوند. تجربه نشان داده است که این مصالح اغلب دارای خواص مناسب ساختمانی نیستند، اما میتوان با شیوه‌های ساده‌ای، خواص آنها را بهبود بخشید و یا با انجام تمهیدات خاص در اجرا، از تاثیر کیفیت نامطلوب آنها کاست.
همچنین از طرفی با رشد فرهنگ روستایی وجود ارتباطات بیشتر شهر و روستا، به منظور بهسازی خانه های روستایی که براثر سوانح طبیعی مانند زمین لرزه، رانش زمین و سیل و سیلاب آسیب دیده‌اند، به کارگیری مصالح جدید کارخانه‌ای مانند سیمان، فولاد، میله‌گرد و آجر گسترش یافته است. استفاده از مصالح تازه ساختمانی در روستاها، سبک و شیوه ساخت و ساز روستایی را متحول ساخته است.
گفتنی است اغلب روستاییان به خصوص درمناطق دور افتاده، بنا به وجود پاره‌ای مسایل اقلیمی، اقتصادی و اجتماعی ناگزیرند برای احداث سرپناه‌های روستایی از همان مصالحی که در محل زندگی آنان عرضه میشود، استفاده کنند، مگر در موارد استثنایی که برخی از مصالح ساختمانی مانند چوب برای ساخت در و پنجره و کمدها، آهک برای ساخت شفته و ملات، و سنگ برای پی‌کنی و کرسی‌چینی اولیه ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرد. براین اساس میتوان مصالح عمده مصرفی در ساخت و ساز روستایی را به این شرح برشمرد:
ƒ چوب موجود از مناطق کوهستانی و یا نقاطی که درخت فراوان در دسترس است.
ƒ خشت مناطق در دور دست کویری که خاک رس فراوان در دسترس است.
ƒ سنگ موجود در مناطق کوهستانی، که معمولاً برای ساخت‌وساز واحدهای مسکونی از دیرباز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این نکته را نیز باید یادآور شد که در روستاهای کشورمان، اغلب از ملات، گل، کاهگل، ماسه، آهک و گچ و خاک در ساختمان‌سازی استفاده میشود و بهره‌گیری از ملات‌های سیمانی به علت گران بودن قیمت سیمان و گاه مشکل بودن تهیه آن به خصوص در مناطق دوردست و یا صعب‌العبور کوهستانی چندان رایج و متداول نیست. ولی از چوب در روستاها به فراوانی در ساخت و ساز استفاده میشود.
روستاییان اغلب چوبهای فراهم آمده از مناطق جنگلی و یا حاشیه اراضی کشاورزی را بدون توجه به اصول چوب خشک‌کنی در فضای آزاد قرار می‌دهند، تا از میزان رطوبت آنها کاسته شود. اما چوبهای درختی در مقابل قارچ، باکتری و به خصوص حشرات موذی چوب‌خوار بسیار آسیب‌پذیرند و اغلب در هنگام ساخت و ساز بخشی از چوب‌ها که صدمه دیده و یا تخریب شده است، مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
چنین شیوه‌هایی ناپسند و غیرمعمول در ساخت و ساز روستایی موجب کاهش عمر مفید ساختمان میشود. از سوی دیگر باید گفت که چوب دارای دو عیب عمده زیر است که کمتر مورد توجه روستاییان قرار می‌گیرد:
ƒ چوب درختی، یکی از مصالح ساختمانی ناهمگون بوده و ویژگی‌های فیزیکی و مکانیکی آن در جهات مختلف از نظر طولی و شعاعی با یکدیگر تفاوت دارند.
ƒ انقباض ناشی از خشک شدن چوب بسیار زیاد است و به خصوص خشک شدن تدریجی چوبهای درختی مرطوب پس از مصرف و کارگذاری در قسمت‌های گوناگون ساختمان در سیستم سازه‌ای «ایجاد تنش و تکان» میکند.
گاهی روستاییان به علت نداشتن شناخت از ویژگی‌های فیزیکی و مکانیکی چوب، از چوبهای با مقاومت اندک به خصوص در قسمت حساس ساختمان اعضای «باربر» ساختمان استفاده میکنند، که در نتیجه استواری و پایداری مناسبی در برابر فشار بارهای نقلی و جانبی ندارد. نکته بسیار حایز اهمیت در ساخت و ساز روستایی، استفاده از چوب برای ساختن شمع‌کوب‌های بنا میباشد که در صورت وجود رطوبت، به تدریج می‌پوسد و استواری ومقاومت خود را از دست میدهد.
بنابراین برای استفاده صحیح از چوب در ساخت و ساز مطلوب روستایی، موارد زیر توصیه میشود:
ƒ چوب‌هایی که در ساختمان‌سازی مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد باید سالم، بدون ترک، خشک و عاری از صمغ و شیره‌های رایج گیاهی باشند. وجود گره‌های پوسیده، ترکیدگی، قارچ زدگی، تمرکز صمغ برروی سطح نمایان چوب، نشانه نامرغوب بودن آن است.
از چوبهای بامقاومت بالا نظیر ممرز، انجیلی و افرا برای ساخت اعضای «باربر» ساختمان استفاده شود، تا مقاومت و استواری بنا افزایش پیدا کند.
ƒ برای جلوگیری از پوسیدگی، قارچ‌زدگی و موریانه خوردگی چوب باید به شیوه‌های رایج و متداول از آن محافظت به عمل آید. قیراندود کردن، خیس کردن در روغن و یا محلول‌های شیمیایی از روشهای مطلوب و عملی هستند که به راحتی میتوان در روستاها آنها را به کار گرفت.
یکی از مصالح ساختمانی رایج دیگر برای ساخت و ساز روستایی خشت است. خشت، یکی از مصالح سنتی ساختمانی است که در بیشتر نواحی کشورمان، اعم از شمال، روستاهای مناطق کویری و کوهستانی به صورت فراگیر مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد.
در روستاهای دورافتاده، خشت ساختمانی را به روش دستی و در قالب‌هایی با ابعاد مورد نظر و با فشار دست تهیه میکنند، به طورکلی خشت دارای دو عیب عمده آب شستگی، وارفتن در آب و ترک خوردن بعد از خشک شدن است. معمولاً مقاومت چندان زیاد و به سان آجر فشاری نیست.
برای تولید خشت با کیفیت بهتر، موارد زیر به دست‌اندرکاران ساخت و ساز روستایی توصیه میشود:
ƒ استفاده از مقدار بهینه آب در ساخت خشت.
ƒ تثبیت خاک مصرفی در ساخت خشت با استفاده از تثبیت کننده‌هایی مانند آهک، سیمان، کاه، قیر، ماسه و رس. به طور کلی برای جلوگیری از ایجاد ترک در خشت باید سعی شود که رطوبت خشتها پس از خشک شدن درحد مناسب و بین دو تا چهار درصد باشد.
همچنین ابعاد قالب خشت باید به نحوی انتخاب شود که خشتهای به دست آمده از آن دارای تراکم کافی بوده و حداقل خلل و فرج داشته باشند. خشتهای تولید شده باید ابعاد متناسب و مشابه داشته باشند تا یک کارگر به راحتی بتواند آنها را حمل کند. با این که هیچ محدودیتی از لحاظ اندازه خشتها وجود ندارد، ولی بهتر است که نسبت ابعاد آن یکسان انتخاب شود.
به کار بردن مصالح ساختمانی کم دوام
و نامرغوب در روستاها، تلفیق مصالح محلی و جدید به صورت غیراصولی، نبود دانش فنی کافی و دید مهندسی، ضعف در طراحی و اجرا از عوامل مهم آسیب‌پذیری ساختمانهای روستایی به شمار می‌آیند
خصوصیات ویژه خشت در بناهای خشتی
مساله اقتصادی:
خشت به راحتی از خاک محل در ابعاد معمولی تهیه میشود و پس از خشک شدن به مصرف بنا میرسد.خشت به طرق گوناگون تهیه شده که به شرح آن میپردازیم:
1-خشت خوب از تنگ بستن خاک رس همگن با آب و پس از ورز دادن در ابعاد معلوم قالب زده میشود.
2-خاک رس معدنی نرم شده با شکر سنگ و آب مخلوط شده، خشت تهیه میشود.
3-خاک رس مرغوب با کاه و خرده سنگ تهیه میشود.وجود کاه باعث اتصال دانه های خاک به یکدیگر شده و خرده سنگ مقاومت خشت را زیاد میکند تا خشت در زیر بارهای فشاری بنا تاب فشاری بیشتر را تحمل کند.
4-چنانچه خاکهای آوار مرغوب از ساختمانهای تخریب شده به دست آید،میتوان از انها که دارای و ریزدانه های سنگی است،خشت مقاومی تهیه کرد.
5-خاک رس چرب کوبیده با مقداری خاکستر مخلوط شده و از آن خشت تهیه میگردد.معمولا خاکستر دارای چربی ناچیزی میباشد که وجود آن در خشت حالت عدم مکش آب را به وجود می‌آورد.رنگ این خشت خاکستری میباشد.
6-به مخلوط خاک رس موی بز اضافه شده و خشتی مقاوم به دست می‌آید که ترک پذیری آن بسیار کم و در مواردی از بین می‌رود.
7- خاک رس معدنی نرم با پشم شتر که به صورت تار و پود در هم ریخته شده، به نسبت معلوم مخلوط شده و خشت تهیه میگردد.
8-در مواردی پوست برنج ((شلتوک))با خاک رس مخلوط شده و اتصال خوبی در خشت بوجود می‌آید و ترک پذیری خشت را نقصان میدهد.
9-در مواردی به خاک رس، پهن چهارپایان اضافه میکنند.این ترکیب نیز باعث مقاومت خشت در برابر رطوبت میشود و از باز شدن آن جلوگیری میکند.
10-ریشه گیاهی و علفی برخی از گیاهان با خاک رس مخلوط شده و خشت تهیه میشود.
11-خاک رس با الیاف درخت خرما در اندازه لازم مخلوط شده و خشتی مقاوم تهیه میشود.به این خشت اصطلاحا ((سازودار))گفته میشود.
12-در مواردی از خرد کردن کلوش ((ساقه های برنج))و مخلوط کردن آن با خاک، خشت مقاوم و با پیوند ملات از خشت به وجود می‌آید.
خشتها در مورد انبساط و انقباض در مقابل گرما و سرما و عوامل طبیعی وبرخی مقاوم و پایدار و برخی ناپایدارمی باشد که بنا به نوع هوا و اقلیم مکان و حجم ساختمان از آنها استفاده میگردد.
منبع: معماری ایران مصالح شناسی سنتی
خشت
در اکتشافات باستان شناسی که توسط هیئت ایتالیایی به سرپرستی پرفسور مورتین ریوتوزی خدود یازده سال در هفت بار از سالهای 1346 الی 1357 در شهر سوخته- که متعلق به هزاره سوم قبل از میلاد بود و در کناره ی هیرمند رود واقع میباشد-انجام گرفته است.این شهر فعال در همان دوران در اثر زلزله و هم زمان با آتش سوزی گسترده به زیر خاک فرو رفته است.
آثار مکشوفه از بناهای آن روزگار حکایت از ساختمانهائ مسکونئ که طبقه ئ زیرین آن تا ارتفاعئ از سطح زمین از مصالح سنگ و ملات آهک و بقیه اسکلت و طاق پوشهائ خشتی بوده است.
در اکتشافاتئ که بر روئ بقایائ آثار دیگرئ چون نوشیجان از توابع همدان -ومتعلق به حدود 2400 سال قبل از میلاد انجام شده که مصالح اصلئ این بناها خشت بوده است.
در برخی از بناهائ کاخهای هفده گانه تخت جمشید در بین ستونهای چوبئ، از خشت، دیوار سازی بین فضاها را به وجود آورده است که بقایائ آن تا امروز با پوشش اندود کاهگل نگهداری شده است.در شهر تاریخئ ارگ بم کرمان که یادگارئ از دوران ساسانئ است،و شامل بناهای گسترده و با ابهت حکام نشین با برج و باروهای اصولی بناها و تشکیلات نظامی با ذژهائ مقاوم و کنگره دار -بناهای مسکونی عامه نشین و همچنین بناهائ دیگرئ چون بازارها و بازارچه ها-ودکانین نانوایی-بقالی-سبزی و میوه فروشی -قصابئ -عطارئ-مسجد-وغیره میباشد و در مساحتی حدود 200000متر مربع از بنای مجموعه ارگ بم با مصالحئ عموما چون خاک رس و خشت و موارد دیگری که ساختمانهائ مسکونئ بسیار اصولی ساخته شده و تا اواسط دوره ئ قاجارئ شهر مسکونی بوده است.این شهر بیمانند به علت تخلیه شدن آن از سکنه و بر اثر نزولات آسمانی بر مجموعه آن صدمات چشمگیری وترد ساخته است. این مجموعه یکی از میراثهای ارزشمند معماری کهن جهان میباشد.
در قرون اولیه بعد از اسلام وجود کاربرد خشت در بناهائ عمومئ -اجتماع و به طور کلی بناهای مسکونی مصالح اصلی بوده است. از آثار بجا مانده میتوان به مسجد خشتی فهرج یزد با اجرای بسیار جالب آن که از نیمه نخست قرن اول هجری به یادگار مانده است،اشاره داشت. این بنا مربوط به دوره ئ سلجوقی میباشد کلیه مصالح اسکلت سازی این بنا از گل رس و خشت میباشد و پوشش خارجی بنا از کاهگل ریگ بوده است. و همینطور به طور دقیق میتوان گفت حدود بیشتر از 50% بناهای کشور امروزه نیز خشتی است که قسمت اعظم آنها را بناهائ روستایی تشکیل میدهد.
تاریخ معماری
معماری چیزی برتر از یک ساخت مادی است و حتی پر معنی تر از یک شکل از دید زیباشناسی. معماری بیان و نمودی از یک سابقه فرهنگی است معماری چه نیک و بد ارزش هی فرهنگی اتخاذ شده هر جامعه را نشان می دهد و اصول پیشرفت یا ناکامی آن را آشکار می کند.
به تعبیری، معماری عبارت است از توده مواد موجود در فضا. ین مواد به صورت یک یا چندین حجم مجوف در آمده و فضی توخالی داخلی آنها جی فعالیت انسانی است جز موارد بسیار نادر معماری هنری نیست که فقط به خاطر خودش، یعنی بی هیچ هدفی به وجود امده باشد، برعکس، ساختمان هر بنا، بر طبق آن ابداع شده است.
ذکر ین نکته نیز ضروری است که هر چند به کار بردن مصالح بجا، هنر و مهارت معمار در معماری اهمیت ویژه ی دارد، اما همه ینها کافی نیست که بنیی زیبا به وجود ید. مهم در معماری ین است که معمار با امکانات مادی، یعنی با فضاها و احجامی که در اختیار دارد چگونه رفتار کند، چگونه احجام و فضاها را به یکدیگر مربوط و مناسب سازد. ین تناسب و اندازه هی معتدل و مربوط، عوامل زیبیی بنا به شمار می روند و نظر را جلب می کنند و به تعبیری حکومت و تسلط با زیبیی است.
معماری که یکی از جلوه هی هنر به شمار می رود در کرمان نیز قدمت و سابقه ی همسنگ با تاریخ و تمدن کهن ین دیار دارد و از آثار به جامانده از قرون و اعصار گذشته می توان فراز و فرودها، اوج و زوال تفکرات و عقید، ابداعات و تقلید و … هر دوره و سلسله را به وضوح مشاهده کرد.
پیشینه معماری در کرمان را می توان در تمدن هی نخستین ین دیار یعنی در تمدن هی تل یلیس، تپه یحیی و شهداد جست وجو کرد با کشفیاتی که گروه باستان شناسی به سرپرستی پروفسور کلدول از تل ابلیس انجام داده است آشکار شده که تعداد زیادی واحد مسکونی ساخته شده از خشت مربوط به اواخر هزاره پنجم قبل از میلاد است.
وسعت مرکز مسکونی تل ابلیس در ین دوره بیش از چهارده هکتار برآورد شده. کلدول ین مرکز را بزرگ ترین مرکز شناخته شده دنیی هزاره پنجم قبل از میلاد در جهان می داند. خانه هی اولیه تل ابلیس و تپه یحیی اساسا از خشت خام ساخته می شدند. اطلاعات به دست آمده در مورد مواد ساختمانی و شیوه اجری ین خانه ها عموما در موارد ساختمانی و شیوه اجری ین خانه ها عموما از حفاریهی تل ابلیس به دست آمده است. از مجموع بقیی چهار ساختمان متمیز، بیش از پنجاه اتاق کشف شده مورد بررسی گروه کاوش گر قرار گرفت. آزمیش هی کربن 14 بر روی قطعاتی از آوار نشان داده است که ین ساختمان ها کم و بیش معاصر هم بوده وتاریخ بنی آنها به حدود چهارهزار و سیصد سال قبل از میلاد می رسد.
واحد ساختمانی دیوارها خشت خام دست ساز است در ساختن ین واحدها کاه و علف نیز به میزان زیادی مورد استفاده قرار می گرفته است. قطر و عرض خشت هی به کار رفته در دیوارها عموما استاندارد است ( حدود 20 سانتی متر ضخامت و 35 سانتی متر عرض )، در صورتی که طول آنها بین 38 تا 80 سانتی متر متغیر است. شواهد به دست آمده از دهکده ابلیس و دهکده یحیی نشان می دهد که خشت سازان اولیه کرمان قبل از خشک کردن خشت ها، در دو ردیف و در فواصل معین سوراخ ها و یا حفره هیی در خشت یجاد می کردند. ین سوراخ ها در هنگام دیوار چینی با ملات پر می شده و به قدرت چسبندگی ملات و خشت می افزوده است. ین فن مهم ساختمانی متاسفانه پس از ین دوره به فراموشی سپرده شد و جالب توجه ین که پس از شش هزار سال بار دیگر در قالب آجرهی مشبک ماشینی امروزی و ین بار از راه اروپا به ین سرزمین باز گشت.
از مطالعه نقشه ساختمان ها ین طور برمی ید که معماران تل ابلیس در آغاز دیوارهی اصلی دور ساختمان را بر پا و در ساختن آنها از دو یا سه چینه استفاده می کردند. سپس بری تقسیم بندی ساختمان به اتاق هی مختلف دیوارهی کم عرض تریک چینه ی برپا می کردند. از خصوصیات مهم ین ساختمان ها وجود ستونهی پشتیبان در فواصل مشخص طول دیوارها و هم چنین در گوشه هی ساختمان است. ین ستون ها از خشت بودند و بری جلوگیری از فرسودگی خشت ها و حفاظت خانه از باران نیز پس از اتمام ساختمان دیوارها را از درون و بیرون با کاهگل اندود می کردند.
استفاده از کاه بری سقف سازی، ساختن خشت ها به صورت نیمه مشبک، هم چنین استفاده از ستون هی پشتیبان و کاهگل کردن دیوارها نشان می دهد که معماران اولیه تل ابلیس در فاصله زمانی کوتاهی به پیشرفت هی شگرف در فن خانه سازی دست یافته و در ساختن خانه هی خود دقت و مهارت زیادی به خرج می داده اند.
از هنر معماری در دوران پیش از اسلام یعنی در سلسله هی هخامنشی، سلکوی، اشکانی و ساسانی می توان به چندین اثر ارزنده اشاره کرد.
دانلود مقاله ساروج در گذر زمان
