[2]- بقره/189.
«روش تحقیق»
در این رساله با توجه به موضوع آن ،که نظری و استدلالی است ،به صورت کار کتابخانه ای انجام گرفته ،البته به صورت میدانی نیز امکان دارد به این ترتیب که به رصد ماه ، پرداخته شود . امّا به دلیل نبود امکانات مخصوص از این روش صرف نظر شده است . و ابزار گردآوری اطلاعات فیش برداری بوده است. که در این راستا اطلاعات مورد نیاز از منابع مختلف استخراج و مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
«قلمرو تحقیق»
آنچه در این رساله مورد توجه و تاکید قرار گرفته است بررسی آیات و روایات مختلف و نظرات فقیهان (شیعه ،سنی)در مورد هلال می باشد و همچنین سعی بر آن شده تا دستاورد های علمی و نجومی در این بحث آورده شود تا با استفاده از آن به ضرورت اثبات هلال ماه پرداخته شود ودر نتیجه به ایجاد وحدت امت اسلامی و رفع موانع و مشکلات فراروی همدیگر پرداخته شود.
«بیان مسأله»
با توجه به این که بحث ثبوت هلال از مباحث مهم و ضروری مکتب اسلام می باشد و برخی از اعمال و عباداتها به ثبوت هلال بستگی دارد لذا بر آن شدیم به بحث پیرامون اثبات هلال پرداخته تا بتوانیم طرح های پژوهشی کاربردی در زمینه های فقهی و نجومی برای روشن شدن نقاط مبهم و دستیابی به اطلاعات و نرم افزار های تسهیل کننده رؤیت هلال بپردازیم و همچنین به بررسی ملاک های علمی و برطرف نمودن اختلافات موجود با توجه به پیشرفت های علمی برسیم ودر نهایت به تقویم قمری بر اساس ملاک واحد برای جهان اسلام دست پیدا نماییم.
«پیشینه تحقیق»
بحث رؤیت هلال و راههای ثبوت آن، از اموری است که معمولا مردم با آن سروکار دارند به همین جهت مباحث زیادی در رابطه با این امر درکتب غالب فقهای شیعه و سنّی ، ابواب صوم و حج ، و بعضاً به صورت مقاله ، وارد شده است . لذا در این رابطه با اثبات هلال در داخل و خارج کشور تحقیقاتی انجام شده است ، ولی تا کنون نتایج واحدی بدست نیامده است و در خارج کشور علما تلاش های ارزنده ای به صورت فردی انجام داده اند. از جمله عالم بیدار ودور اندیش ومصلح زمان شناس امام موسی صدر بود که برای از بین بردن نگرانی و اضطراب و وحدت امت اسلامی دست به کار شد ولی نتیجه ای حاصل نشد. و در زمینه تلاش های جمعی فعالیت هایی صورت گرفت. مثلا در جلسه تقویم اسلامی در جده که ایران هم در آن جلسه حضور داشت، که هدف عربستان آن بود که مکه مکرمه را مرجع رؤیت هلال قرار دهند ولی یه نتیجه نرسید.
هدف تحقیق:
یکی از مهم ترین مقوله ها در مکتب اسلام مقوله اثبات هلال ماه می باشد چون بحث ثبوت هلال از مباحثی است که همه انسان ها به نوعی به آن نیاز دارند و شریعت اسلام نیز برخی از اعمال و عبادات را معلّق به ثبوت هلال ، نموده است.لذا در این پایان نامه به مقایسه آرا و نظرات عالمان شیعه و عالمان غیر شیعه در مورد رؤیت هلال پرداخته می شود. همچنین به این موضوع که آیا اثبات هلال از طریق چشم غیر مسلح مشخص می شود یا خیر می پردازیم. در نهایت به بررسی ملاک های اصلی فقها در اثبات حلول ماه و معیار متخصصین و فقهای عظام در رؤیت هلال و مساله اتحاد و اختلاف فقها پرداخته می شود.
1-1 «بخش اول»: واژه شناسی
1-1-1 ماده «هلل» و مشتقات آن در کتابهای لغت
هَلَّ السَّحابُ بِالمَطَرِ هَلَّاً و اِنهَلَّ بِالمَطَرِ اِنهَلالاً .
باران با شدت بارید .
اَلتهلیل : قول لا اله الا الله .
یَتَهَلّلُ السَّحابُ بِبَرقِه : ابر درخشان می شود .
یَتَهَلَّلُ الرَّجُلُ فَرِحاً : از خوشحالی تابناک می شود . [1]
أُهِلَّ : ماضی مجهول است از اهلال. و اهلال به معنی :بانک بلند کردن ،فریاد کشیدن ،آواز برآوردن ،نام بردن . و اهلال در اصل به معنی :آواز برآوردن است . و هلال ،هر ماه که بدین نام نامیده شده ،بدان جهت است که هنگام دیدن آن به تکبیر و دعا آواز برمی آورند . و اهلال در حج به تلبیه آواز برداشتن است . [2]
أَهِلَّه : جمع هلال است . به معنی: ماه نو . و به دو شب اول ماه هلال گفته می شود ، و برخی گفته اند :در سه شب اول هلال است [3]، . بعضی هم گفته اند : تا هنگامیکه خط نورانی باریکی آن را به شکل دائره بیرون می آورد . بدین نام نامیده می شود . [4]
اَلهِلالُ : اوّل لیلهٍ و الثانیه و الثالثه ،ثم هو قمرٌ .
هلال :شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن ، به ماه قمر می گویند .
وَالهِلالُ ما یُضَمُّ بینَ الحنوَیْنِ من حدیدٍ أو خشَب؛ والجمع الأهلَّهُ .
و هلال به چوب یا آهنی که میان پالان نهند ،جمع آن :الاهله .
والهِلالُ :السنانُ الذی له شُعبتان یُصاد به الوحش.
هلال : به پیکان دو شاخه که با آن حیوانات وحشی را شکار می کنند .[5]
أُهِلَّ الهِلالُ : هلال ماه آشکار شد ،ماه شب اول آشکار شد .
هَلَّلَ الرَّجلُ : لا اله اله الله گفت .
اِسْتَهَلَّ الصَبی :در وقت ولادت بلند گریه کرد .
أهَلَّ اَلْمُعْتَمَر :هنگامی گفته شود که تلبیه گو صدایش را بلند کند. [6]
اَهَلِّ الرَّجُلُ : بسوی ماه شب اول نگاه کرد .
أهْللْنا الشَهْر والسْتَهْلَلْناه : هلال ماه را دیدیم .
وهالَّ الاجیر مُهالَّهً و هِلالاً :اجاره کرد او را از این هلال تا آن هلال .
ابن الاعرابی :وَالْهِلالُ ما یَبْقی فی الحَوضِ من الماءِ الصافی : هلال آب صاف و زلال است که در حوض باقی می ماند . [7]
1-1-2 ماده «هلل» در احادیث و قرآن
ابن اثیر[8] بعضی از احادیثی را که از طریق عامه ضبط شده و در آنها ماده «هلل» آمده ،ذکر نموده است ، ایشان گفته است در احادیث حج مکرراً «اهلال» ذکر شده و آن عبارت از رفع صوت به تلبیه است.
گفته می شود . أهَلَّ المُحْرِمُ بِالحَجْ یُهلُّ إهْلالاً :
این عبارت وقتی گفته می شود که حاجی تلبیه بگوید و صدایش را بلند کند.
وَالْمُهَلّ :موضع اهلال و آن میقاتی است که از آن محرم می شوند .
حدیث عمر : «أن ناساً قالُوا لَه :إنا بینَ الجبال لا نُهِلُّ الهِلالَ اذا أهَلَّه الناس.»
یعنی ما به خاطر وجود کوه هلال ماه را نمی بینیم هنگامی که سایرین می بینند .
فخرالدین [9] طریحی روایتی را از طریق خاصه ذکر کرده است :
فی دعاء الهلال « اللهم أهلّه علینا بالامن و الایمان»که اهله هم با ادغام و هم با فک روایت شده است.
بعضی از شارحین گفته اند در صورتی این عبارت صحیح است که منظور از «أهله» تاباندن و نمایاندن هلال(اطلعه وأرانا ایاه) باشد ،که در اینصورت معنای دعا می شود :خدایا دیدن هلال را بر ما مقرون به امن و ایمان قرار بده.
و عنه ، عن محمد بن عبدالحمید ، عن محمد بن الفضیل ،عن ابی الحسن الرضا (ع). [10]
فی حدیث قال : صوموا للرؤیه ، وافطروا للرؤیه .
در حدیثی آمده است : با دیدن هلال ماه روزه بگیرید و با دیدن آن افطار کنید .
از ماده «هلل» در کل قرآن فقط دو مشتق ملاحظه می شود : یکی اُهِلَّ و دیگری أَهِلَّه جمع هلال .
1- اِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُم الْمَیَتهَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزیرَ وَ ما أهِلَّ بهِ لِغیْرِ الله ... (بقره /173)
جز این نیست که مردار و خون را و گوشت خوک را و آنچه را که به هنگام ذبح نام غیر خدا بر آن بخوانند ،بر شما حرام کرد .
اُهِلَّ ماضی مجهول است از اهلال . اصل رفع صوت است و مراد از آن در اینجا بلند گفتن اسم غیر خداوند مانند لات و عزی و سایر بتها بر حیوانی که مورد ذبح واقع می شود . البته این اصطلاح به بلند گفتن نام خداوند در هنگام ذبح نیز اطلاق می شود. به مرور زمان کاربرد این اصطلاح گسترش یافته و در هر اسمی اعم از اینکه بلند ذکر شود یا معمولی ،استعمال شده است مانند اهلال به تلبیه که عَلَم شده است برای هر مُحْرمی که صدایش را بلند کند یا بطور معمولی تلبیه بگوید . [11]
2- یَسْئلونکَ عَنِ الاَهلَّه[12] قل هی مواقیت للناس و الحجّ ...[13]
أهِلّه جمع هلال و منظور از آن در اینجا هلال ماه است .
جوهری گفته :شب اول تا شب سوم ماه و پس از آن قمر است[14] .
[1] - العین،خلیل بن احمد فراهیدی، ج 3/ ماده هلل،موسسه دارالجهره ، چاپ اول ،1405 هجری
[2] - تبیین اللغات تبیان الایات / ص 654
[3] - دعای رؤیت ماه تا 3 شب استحباب دارد .
[4] - محمد قریب تبیین اللغات لتبیان الایات، یا فرهنگ لغات قرآن ،انتشارات بنیاد ، انتشار 1366، / 655
[5] - اسماعیل بن حماد الجوهری، الصَّحاح ،ج 3/ماده هلل. ص 1851، دار العلم للملایین ، بیروت ،چاپ دوم ،1399 هجری
[7] - محمد بن مکرم ابن منظور الافریقی المصری، لسان العرب ،ج 5 / ماده ، دارصادر،بیروت .
[8] - مبارک بن محمد الجزری (ابن الاثیر)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، ج 5/271 ، 272،احیاء‌الکتب العربیه، چاپ اول ،1383هجری 1963 م .
[9] - شیخ فخر الدین طریحی ،مجمع البحرین ج 5 / ماده «هلل» ،مکتب نشر الثقافه الاسلامیه، چاپ دوم ، 1408 ه.ق
[10] - محمد بن الحسن الحرّ العاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشعیه الی تحصیل مسائل الشرعیه ، ج7/ 183
[11] - الراغب الاصفهانی ،معجم مفردات الفاظ القرآن، ماده هلل در الکتاب العربی؛ فرهنگ لغات قرآن ج2/ ماده هلل ص 654 ؛ الشیخ الفضل بن الحسن الطبرسی ، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج1/275 ؛دار احیاء التراث العربی، بیروت ،1379 هجری. و محمد بن یوسف مشهور به ابی حیان الاندلسی تفسیر البحر المحیط ج1 /663 ، دار الکتب العلمیه ،چاپ اول ،1413 هجری.
[12] - الاهله جمع هلال،اسم جامد و اصله اهله بسکون الهاء و کسر اللام الاولی و فتح الثانیه ثم سکنت اللام الاولی و نقلت حرکتها الی الساکن قبلها و ادغمت مع اللام الثانیه ، وزنه أفْعِلَه . (الجدول فی اعراب القرآن و صرفه و بیانه 1و2/ 387)
[14] - الصحاح ،ج 5/ ماده هلل
