چکیده :
راه های متفاوتی برای آموزش قرآن کریم به کودکان وجود دارد. یکی از بهترین راه های درک مفاهیم، موضوعات و قصص قرآن کریم استفاده از روش تصویرگری است. با بررسی ویژگی های سنی درکودکان دبستانی، متوجه این موضوع می شویم که از طریق نقاشی و تصویر می توان بر جذابیت و شیرینی داستان پردازی و علاقه کودک به موضوع داستان افزود. علاوه بر آن درکِ مفاهیم از طریق تصویر بر حافظه طولانی مدت تاثیرگذارتر از بیانِ کلام است . امروزه توسط اکثر مؤسسات فرهنگی و مراکز دارالقرآن از روش های تصویری برای آموزش قرآن به کودکان استفاده می شود ولی کاربرد آن تخصصی و حرفه ای نیست. علاوه بر آن تصویرگری بسیاری از کتب، نشریات و برنامه های آموزشی دیجیتالی قرآن کریم نیز دارای نقاط ضعف است . اگر چه کاربرد اصولی از هنر تصویرگری در جذب و علاقمندی کودک تاثیر فزاینده ای می تواند داشته باشد، اما بیان ضعیف و غیر حرفه ای آن هم خسارت های منفی جبران ناپذیری را بر روح کودک وارد می کند. در این مقاله با بررسی ضعف و نقاط قوت موجود در تصویرگری مضامین قرآنی کتابهای کودکان، می توان به ضرورت این امر پرداخت که می بایستی بازنگری و توجهی عمیق به امر تصویرگری کتاب های قرآنی کودکان نمود و آن را به عنوان یک امر مهم در فرآیند آموزش درک مضامین قرآنی در نظر گرفت.
کلید واژه ها: مضامین قرآنی/ خصوصیات شخصیتی کودکان/ فرآیند فهم و درک کودک/ عناصر تصویری/
مقدمه :
تصویرگر
پیش گفتار
امروزه متخصصان امر تعلیم و تربیت، برای آموزش مفاهیم و موضوعات مورد نظرشان از روش آموزش غیر مستقیم بهره می برند. به گفته پژوهشگران، ۷۵ درصد فراگیری از طریق چشم انجام می پذیرد. این مطلب نشانگر آن است که در میان روش های آموزش غیر مستقیم، آموزش تصویری یکی از موفق ترین روش هاست. مبحث فرآیند یادگیری و درک مفاهیم از طریق آموزش تصویری برای کودکان می بایستی به گونه ای طرح و برنامه ریزی شود که مناسب با نیازهای عاطفی و روانی آنان و متناسب با خصوصیات شخصیتی ایشان باشد. ضبط مفاهیم وآموخته های دوران کودکی از طریق روش های تصویری، سال های سال در حافظه می ماند و به مانند گنجی پنهان در لایه های درونی ذهن تا دوران بزرگسالی تبدیل می شود. در خصوص درک مضامین قرآنی نیز این چنین است.
با توجه به ضرورت این روش در امر آموزش مضامین قرآنی به کودکان، امروزه بسیاری از کتاب های قرآنی، نشریات و برنامه های دیجیتالی به تصویرگری موضوعات خود می پردازند. از آنجا که بسیاری از این مؤسساتِ انتشاراتی، آشنایی اندکی با مخاطبان خود دارند و از عناصر تصویری صرفاً استفاده تجاری می کنند، موفقیت چندانی در این زمینه ندارند. تعداد زیادی از این انتشارات به منظور جلب مشتری و بازاریابی، در کتاب های منتشره خود از رنگ های پرهیجان و نقوش و اشکال عامه پسند و گاهی تصاویری به دور از فرهنگ قرآنی بهره می گیرند. در حالی که با آگاهی از نیازهای کودکان در این سن و شناخت آیات و قصه های قرآنی و همچنین داشتن تبحر در تصویرگری، می توان از ساده ترین شکل ها و تصاویری بی پیرایه با رنگ های درخشان و متنوع استفاده کرد تا مفاهیم زیبای قرآنی را به کودکان آموزش داد .تأکید اصلی در این پژوهش، نشان دادن نقاط ضعف و قدرت تصویرگری در کتب قرآنی کودکان است و به عنوان پیشنهاد راهکارهایی را برای استفاده بهتر از این فن بیان می دارد. شایان ذکر است برای این منظور، از میان ۳۰۰ جلد کتاب و نشریه، ۴۰ مورد گزینش و بررسی میدانی شده است.
کودک و نیازهای روانی و عاطفی او
انگیزه های یادگیری و دل مشغولی های کودکان در سنینِ مختلف فرق می کند. یک کودک، انسان بزرگسالِ کوچک شده نیست. علایق و عواطف و روحیاتش نیز کاملاً فرق می کند. او موجودی است مستقل با خواسته ها و نیازهای عاطفی مستقل که باید آن را شناخت و از همان زاویه با آن برخورد کرد. برای آموزش و تربیت کودکان باید به روح شکننده و لطیفشان توجه کرد. سنین کودکی، سنین بایدها و نبایدها نیست، تنها با رفتار و روش های آموزشی غیر مستقیم می توان ارزش ها را به کودکان انتقال داد. روش آموزش بصری (دیداری) همراه با داستان پردازی برای کودک نقش مؤثرتری دارد.
«زیرا کودکان محسوسات را می بینند و لمس می کنند و اطلاعاتشان مبتنی بر عینیات است. بنابراین در شرایطی که این امکان فراهم نشود، صحبت از این پدیده های غیر ملموس بی نتیجه خواهد ماند و وقت کودکان و فرصت آموزشی از دست می رود.» (ترکمان، منوچهر،/۷۰)
برنامه و محتوای آموزشی می بایستی متناسب با توانمندی های جسمی، ذهنی و عاطفی کودک تهیه شود. ارائه روش های نامناسب، بدون شک احساس خستگی و بی علاقگی در کودک ایجاد می کند و بار معنایی و یاد دهی را از دست می دهد. در برنامه ریزی آموزشی کودکان، باید به حوصله و انرژی کودک نیز توجه داشت. کودکان اصولاً پر جنب وجوش و پر انرژی هستند و زمان بسیار محدود و کوتاهی را می توانند آرام و بی حرکت بنشینند و در مورد موضوعی تمرکز کنند.
«زمانی که کودکان می توانند با تمام وجود و با استفاده از همه حواس با مربی باشند، بسیار محدود است وتنها می توانند به طور مستمر بین ۱۰ الی ۱۵ دقیقه به گفته ها و فعالیت های هدایت شده مربی توجه داشته به فعالیت بپردازند. بنابراین در برنامه ریزی باید به انرژی و مدت زمان توجه کودکان از سویی و شرایط زمانی و مدت زمان آموزش هم توجه داشته باشیم.» (همان،/۶۸)
تمرکز کودکان را می توان با بیان موضوعات مورد علاقه شان و استفاده از روش های پر تحرک و هیجان بر انگیز افزایش داد.
الف) علایق کودک
کودک از تکرار قصه، داستان، شعر و یا فیلم های متحرکی که به ویژه هیجان و حرکت داشته باشند، بی نهایت لذّت می برد. او به طور طبیعی و با رضایتمندی به موسیقی، اشعار و اصواتی که دارای ریتم، وزن و قافیه است گوش می دهد. آنها را تکرار می کند و احساس شادمانی و سرخوشی به او دست می دهد. از تکرار آنها احساس خستگی و آزردگی نمی کند. اگر چه مدت زمان توجه و تمرکز کودک کوتاه و کم است، ولی در مورد مطالبی که هیجان انگیز و پرهیاهو باشد مقاومت نشان می دهد و گذر زمان را متوجه نمی شود.
تحرّک، پویایی، جنب و جوش و شلوغ کاری هایی از این دست، محرّک های خوبی به حساب می آیند که در کودک علاقه و انگیزه یادگیری ایجاد می کند. در برنامه ریزی آموزشی باید به احساس شادابی و نشاط و رضایتمندی و تحریک پذیری کودکان توجه شود. ما با روش های نامناسب، شور و شادی، فعالیت و جنب و جوش، عشق و علاقه به کار و فعالیت را از او می گیریم و در عوض، محتوایی نامأنوس و دور از ذهن در اختیار کودک قرار می دهیم که هیچ گونه ارتباط و درک و تجربه ای از آن ندارد.
ب) الگوپذیری کودک
همان گونه که بیان شد، روش الگویی یک مبنای تربیتی در وجود انسان است که قرآن کریم نیز بر آن تأکید دارد. در فرایند شکل گیری شخصیت کودکان، بیشترین نقش متوجه الگوهای رفتاری است، چرا که یادگیری، اساس رفتار آدمی را تشکیل می دهد. یادگیری های غیر مستقیم، ضمنی یا مشاهده ای، پایدارترین و مؤثرترین یادگیری محسوب می شوند و در این میان، مهم ترین نقش بر عهده الگوهای رفتاری است. به عبارت دیگر، از آنجایی که تقلید و همانند سازی یکی از مهم ترین روش های یادگیری در کودکان است، بنابراین هر قدر الگوی رفتاری نزد کودکان از شخصیت محبوب تری برخوردار باشد، رفتارهای کلامی و غیر کلامی آنها بیشتر مورد توجه واقع می شود.
الگوها و چهره های مطلوب در قرآن، صفات نیکو و الهی را بیان و ترسیم می کند. از آنجا که آگاهی در سنین مختلف کودکی فرق می کند، نقش مربی در معرفی الگوها و ایجاد شناخت و درک کودک بسیار مهم است. و به همین دلیل روش های ارائه شده می تواند کودک را متوجه این الگو ها کند و یا ایجاد ملالت و خستگی نماید.
الگوهای مطلوب قرآن در آیاتی مانند:(وَإِنَّکَ لَعَلى خُلُقٍ عَظِیمٍ)برایمان بیان شده است. بعضی از این الگوها فردی و بعضی اجتماعی اند. شاید بسیاری از الگوهای قرآنی برای کودکان قابل درک و تعمیم نباشد، ولی در این میان الگوهایی داریم که کودک با آنها رابطه عاطفی بهتری برقرار می کند و بسیاری از بایدها و نبایدها را به عنوان «مثل» از قول آنها می توان بیان داشت؛ مانند حیوانات که در قرآن کریم از این روش به نیکوترین وجه استفاده شده است. کلاغ در داستان هابیل و قابیل نمونه ای از آن است.
عوامل تأثیرگذار تصویر بر یادگیری
از بارزترین ویژگی های تصویری تأثیر گذار بر فرآیند یادگیری و علاقه کودکان به آن، می توان از عنصر رنگ، حرکت، تنوع خط و شکل و تضادهای نقوش نام برد. سرعت انتقال مفاهیم در بیان تصویری و تمثیلی، بسیار بالاتر از کلام است. در قرآن کریم نیز شاهد هستیم که برای بیان مفاهیم و مضامین اخلاقی و درک بهتر انسان ها، از بیان تصویری و داستان سرایی بهره می جوید. و البته در بسیاری از داستان ها از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده شده است.
طبقه بندی مضامین تصویری قرآن کریم
مضامین تصویری قرآن کریم به طور کلی در دو قالب داستان سرایی و تشبیه و تمثیل قابل بررسی است. قرآن کریم از داستان سرایی برای بیان مفاهیم بلند و درک بهتر بهره می جوید و مطالب آموزنده و اخلاقی را در قالب داستان بیان می کند. در بیشتر داستان ها خداوند رحمان از نقش حیوانات در ساختار داستان استفاده می کند. امروزه ما می دانیم که داستان سرایی از هنرهای پر جاذبه و تاثیرگذار است که پیام خود را به صورت غیر مستقیم برای مخاطب بیان می دارد .در فرهنگ ها و تمدن ها برای بیان زیباتر، گویاتر و دلنشین تر موضوعات، از تشبیه و تمثیل و ایجاز استفاده می کنند. این شیوه بیان در قرآن کریم با ظرافت آمده است. بسیاری از مضامین تشبیهی و تمثیلی آیات قرآنی نیز ساختاری تصویری دارند. اصولاً زبان تشبیه و تمثیل برای درک بهتر مفاهیم جذابیت و تأثیر بیشتری دارد.
انواع مضامین تصویری قرآن کریم که برای کودکان دلپذیر است، عبارتند از: قصص انبیا، داستان حیوانات، توصیف بهشت و مواهب آن، آیات مربوط به ستارگان، آسمان ها و زمین، کوه و دشت.
مضامین قابل درک برای کودک
آیا همه مضامین قرآن کریم برای کودک قابل درک است؟ آیا چنین خواسته ای درست است که انتظار داشته باشیم کودک همه موضوعات و مضامین داستانی را بفهمد؟ مسلماً کودک درک درستی از همه مضامین، آیات و سوره های قرآن کریم و حتی همه قصص ندارد. تنها آن دسته از موضوعات برای او قابل درک است که شناخت نسبی از آن داشته باشد، با آن برخورد کرده باشد و یا آنکه نسبت به آن موضوع توجه، علاقه و یا انگیزه ای خاص داشته باشد. در میان مضامین قرآنی، بیان ساده مضامین ذیل برای کودکان جذاب، سؤال برانگیز و گاه مهیج است و آنها را به فکر فرو می برد و در بسیاری از موارد از آنها الگو پذیری دارند. این مضامین عبارتند از:
۱. قصص انبیا
۲. داستان های حیوانات
۳. تمثیل ها و تشبیه ها
۴. وضعیت جهان (آسمان ها، ستارگان، دریاها، کوه ها، دشت ها و... .)
تعدادی از داستان های قرآن کریم که حیوانات در آنها نقش دارند عبارتند از:
۱. داستان حضرت ابراهیم (ع) و چهار پرنده؛ سوره بقره، آیه ۲۶۰.
۲. داستان حضرت موسی (ع) و گاو زرد رنگ؛ سوره بقره، آیه ۶۷.
۳. داستان حضرت عزیر (ع) (یکی از پیامبران بین النهرین) و الاغ مرده؛ سوره بقره، آیه ۲۵۹.
۴. داستان حضرت سلیمان (ع) و هدهد؛ سوره نمل، آیات ۱۸ تا ۲۳.
۵. داستان حضرت موسی (ع) و مار(عصای دستش)؛ سوره نمل، آیه۱۰.
۶. داستان حضرت سلیمان (ع) و مورچه ها؛ سوره نمل، آیات ۱۶تا۱۹. سوره سبا، آیه ۱۴.
۷. داستان ابرهه و فیل سواران و پرندگان ابابیل؛ سوره فیل.
۸. داستان اصحاب کهف و سگ ایشان؛ سوره کهف، آیه ۲۲.
۹. داستان حضرت موسی (ع) و ماهی؛ سوره کهف، آیه ۶۳.
۱۰. داستان حضرت یوسف و گرگ؛ سوره یوسف، آیه ۱۷.
- داستان حضرت یونس و نهنگ؛ سوره صافات، آیات ۱۳۹تا ۱۴۶.
۱۲. داستان حضرت صالح (ع) و شتر؛ سوره نمل، آیات ۴۵ تا۵۳.
۱۳. داستان حضرت نوح و سوار شدن هر جفت از حیوانات بر کشتی؛ سوره هود، آیه ۴۰.
۱۴. وحی بر زنبور عسل؛ سوره نحل آیه ۶۸.
شاخصه های تصویرگری مناسب برای کتاب ها ی قرآنی کودکان
تصویرگری کتاب کودک، گرایشی مستقل در هنرهای تجسمی است که با آشنایی مخاطب در راستای یاری رساندن به ادبیات کودک و نوجوان به کار گرفته می شود. تصویرگران از نظر هنری باید متناسب با روح قصه، داستان یا مضمونِ ادبیات خاصی که کار می کنند، به تصویرگری بپردازند. در تصویر کردن مضامین بلند، متعالی و انسان ساز آیات قرآن کریم، ظرافت و دقت کار صد چندان می شود.
پیوند و آشنایی تصویرگر با موضوعات مذهبی، اعتقاد و باور به آن و همچنین شناخت روح بلند قرآنی در کار او کاملاً مشهود خواهد بود.
بیان باورهای دینی در قالب تصاویری ساده، سرزنده، آرامش بخش، شادی آفرین، نشاط آور و پرتحرک، مخاطبان کوچک ما را به فراگیری بیشتر موضوع جذب می کند و در عین حال در او ایجاد رغبت برای مطالعه و خواندن موضوع می کند .عالم کودکی، عالم پاکی و بی آلایشی است. کودک، عاشق تحرّک، هیجان، شلوغی، شادابی و خنده است. او از هرگونه تلاطم هیجان انگیز و نشاط آور و جستجوگری استقبال می کند و اگر غیر از این باشد، صاحب روحی بیمار خواهد بود. موسیقی، داستان و نقاشی وقتی در یک اثر انیمیشن با هم پیوند می خورند، روح و ذهن کودک را درگیر می کنند. تصاویر به او الگو می دهند و شخصیت سازی می کنند. امروزه بسیاری از مبادی رفتاری کودکان با شخصیت های کارتونی و عروسکی چون سوپر من، باربی، اسپایدرمن، زورو و ... ساخته می شود. این ادعا گزاف نخواهد بود اگر بگوییم نقش تصویرگری بر روح و ذهن کودک آن قدر عمیق است که اندیشه و تفکر و هویتِ کودک را متأثر از خود می کند، به او مفاهیمی را می آموزاند و سلیقه او را تغییر می دهد. غربی ها بیش از یک قرن است که از طریق تصاویر قهرمان های انیمیشن در فیلم های متحرک، کتاب ها، عروسک ها و اسباب بازی هایی که از این شخصیت ها تولید می کنند، بر ذهن، روح، سلیقه و رفتار کودکان جهان تسلط یافته اند و همان گونه که شاهد هستیم، فرهنگ خود را از این طریق به همه دنیا سرایت داده اند. بسیاری از کودکان مایلند همچون قهرمان های کارتون ها لباس بپوشند، حرف بزنند، بیندیشند و رفتار کنند. متأسفانه امروزه به دلیل رشد برنامه های نرم افزاری بازی های جنگجویانه و خشن- که آموزش غیر مستقیم رفتارهای ناهنجار، قتل و بی رحمی و کشتار و جنسیت گرایی و مدگرایی را در بین کودکان رواج می دهد - و همچنین توجه اصلی سازندگان آن به خاستگاه های روحی ـ روانی کودکان و آشنایی با نیازهای آنان، این گونه شخصیت های کاذب مورد توجه و استقبال خوبی نیز قرار گرفته است. جای آن دارد در چنین شرایطی، متولیان تعلیم و تربیت کودکان نه در جهت تقابل، بلکه بیش از آن، در جهت رشد و اشاعه مفاهیم والای اخلاق و باورهای قرآنی، تلاشی عالمانه انجام دهند.
در این قسمت مواردی برای هر چه پربارتر شدن تصویرگری مضامین قرآنی پیشنهاد می شود:
۱. تصویرگر این کتاب ها می بایستی علاوه بر آشنایی با آیات و سوره های قرآنی، به حرمت و قداست آن اعتقاد داشته باشد.
۲. علایق و روحیات کودکان مقطع سنی را که برای آن کار می کند، بشناسد و بر اساس نیازهای سنی آنان طراحی و رنگ آمیزی کند.
۳. تصویرگران، می بایستی آشناییِ اولیه ای با مبانی تجسمی داشته باشند و با آگاهی از ویژگی های ترکیب بندی، رنگ، خط، بافت، شکل و نقش، به امر تصویرگری بپردازند. ایشان می توانند با کاربرد اصولی این مبانی، تصاویری هماهنگ و جذاب ارائه کنند.
۴. استفاده از تصاویر ریتم دار و هماهنگ، استفاده از خطوط نرم و لطیف، استفاده از رنگ های درخشان و پر جذبه، هماهنگی رنگ و شکل در یک قالب مشترک، در بیان محتوایی مضامین و قصص قرآنی برای کودکان بسیار مفید خواهد بود.
۵. همچنین پس زمینه تصاویر می بایستی به بیان معنایی و محتوایی اثر کمک کند.
۶. بهره گیری از بافت ها و تکنیک هایی که مناسب با محتوای آیات باشد، متأسفانه در هیچ یک از تصاویر مورد بحث وجود ندارد.
۷. استفاده از الگوهای مناسب فرهنگی در پوشش و آرایش مو و صورت.
۸. ساختار تصاویر مضامین قرآنی، می بایستی مناسب با بیان آیات باشد؛ یعنی اگر داستانی به صورت مستقیم صحنه پردازی شده است، مانند قصص انبیا، شخصیت پردازی شود، و اگر از تشبیه و تمثیل های قرآنی بهره گرفته، تصاویری ذهن گرا و خیالی را مناسب با آیات نقش کند.
بدون تردید در تصویرگری موضوعات غیر قرآنی، دستِ هنرمند برای نقش کردن داستان و روایات بازتر است؛ زیرا نیازی به حفظ حرمت و یا رعایت اصول اخلاق دینی ندارد. از این رو او می تواند از تکنیک ها و بیان تصویری خلاق تری بهره گیرد و ذهنیات خود را نوگرایانه به نقش در آورد. در حالی که این امر برای تصویرگران موضوعات قرآنی بسیار محدودتر است.
نتیجه گیری
هدف از ارائه این مقاله، شناخت ویژگی های بیان تصویری، به عنوان یکی از کاربردی ترین روش های آموزشی مفاهیم قرآن کریم برای کودکان دبستانی است. کاربرد صحیح نقش و تصویر و رنگ در شیوه های آموزشی به درک و شناخت بهتر کودک کمک می کند. با اعمال این روش، توجه کودک به آیات قرآنی بیشتر و ارتباطش با مفاهیم قرآنی عمیق تر می شود .در دوره معاصر برای آموزش مفاهیم قرآنی به کودکان، می بایست از روش های غیر مستقیمی بهره برد که با ذوق و زیبایی و ریتم همراه باشد. استفاده از شیوه بیانی غیر مستقیم مانند داستان پردازی، شعرگویی، نمایش، فیلم، انیمیشن موفقیت بیانی تأثیرگذاری دارد و روح مخاطب را ناخودآگاه درگیر و انگیزه پذیرش مطلب را بیشتر می کند. در روایتی عمیق از امام صادق (ع) بر این مطلب تأکید شده است؛ «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم» «مردم را به غیر زبانتان (به سوی خدا) بخوانید.» (حر عاملی،۱۵/ ۲۴۶)
غیر زبان یعنی چه؟ مسلماً در اینجا منظور حضرت فقط بیان عملی در برابر بیان لفظی و کلامی نیست، بلکه ایشان ما را دعوت می کنند که از شیوه های گوناگون، زبان ها و بیان های مختلف استفاده کنیم. شیوه ها و روش هایی که مطلوب و مناسب تر برای رساندن معنا و مفاهیم عمیق باشد و تأثیرگذار باشد. روش هایی متناسب با نیازها و پیشرفت های زمانه. یکی از راه های مناسب برای بیان موضوعات قرآنی برای کودک و حتی بزرگسال، زبان تصویر است. اگر چه در حال حاضر نیز بسیاری از مراکز آموزشی قرآن کریم و همچنین نشریات و مؤسسات انتشاراتی به این شیوه مبادرت می کنند، ولی تأثیرگذار نیست و یا آنکه بسیار مقطعی عمل می کند؛ زیرا از روش تصویرگری، استفاده صحیح و علمی نمی شود. مشکلی که وجود دارد، آن است که بسیاری از این مؤسسات اصولاً به صورت علمی و تخصّصی با ویژگی های بیان تصویری آشنایی ندارند، امکان استفاده درست و بهینه را از این رشته نداشته و از موفقیت چشمگیری در این زمینه برخوردار نیستند. با تلاش، شناخت و جدی گرفتن این روش و استفاده منطقی از آن می توان در جهت رشد فراگیر و درک بهتر و عمیق تر قرآن کریم به کودکان امروز کمک کرد. کودکانی که مردان و زنان آینده جامعه ما را می سازند.
منابع و مآخذ :
۱. احمدی، علی اصغر؛ اصول تربیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،۱۳۸۱ش.
۲. باهنر، ناصر؛ آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد، چاپ و نشر بین المللی سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ دوم، تهران، ۱۳۸۱ش.
۳. برادری، احمد؛ خدایی جز الله نیست، تصویرگر: آفرین ذبیح مند، یگانه مهر، تهران، ۱۳۸۳ش.
۴. بهجت، احمد؛ هدهد سلیمان، ترجمه: سرور کتبی، سروش، تهران، ۱۳۸۵ش.
۵. بیستونی، محمد؛ خبر بزرگ، تصویرگران: حمید رضا خوشنام، بیتا حامد محمدیان، بیان جوان، تهران، ۱۳۸۳ش.
۶. ................... ؛ خدای من، تفسیر گرافیکی سوره ناس، تصویرگران: حداد، خوشنام، محمدیان، بیان جوان، تهران، ۱۳۸۵ش.
۷. پیاژه، ژان؛ شکل گیری نماد در کودکان، مترجم؟، نشر نی، تهران، ۱۳۸۲ش.
۸. تالشی، مریم؛ حضرت نوح (ج۱ و۲)، تصویرگر: آلفرد شجاع بابایی، ایران جوان، تهران، ۱۳۸۵ش.
۹. ترکمان، منوچهر؛ هفت گفتار درباره آموزش قبل از دبستان، چاپ سوم، مدرسه, تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۰. تی تبائ، رابرت؛ الفبای مدیریت کلاس درس، مترجم: دکتر محمد رضا سرکارانی، چاپ پنجم، تهران، ۱۳۸۴ش.
۱۱. حرعاملی، محمدبن الحسن؛ وسائل الشیعه، مؤسسه آل البیت، احیاءالتراث، قم، ۱۴۱۲ق.
۱۲. دورکی، نورا؛ حیوانات بهشت، ترجمه: نرجس عربانی، تصویرگر: سیمون تریت وی، سروش، تهران، ۱۳۸۳ش.
۱۳. دهنوی، حسین؛ نسیم مهر، خادم الرضا علیه السلام، مشهد، ۱۳۸۴ش.
۱۴. رزاقی، زهرا؛ آموزش مفاهیم قرآن با رنگ آمیزی تصاویر، اسحاق، تهران، ۱۳۸۶ش.
۱۵. رضا مهجور، سیامک؛ روان شناسی بازی، ساسان، تهران،۱۳۸۰ش.
۱۶. سلیمانی، افشین؛ کلاس خلاقیت، انجمن اولیا و مربیان، تهران،۱۳۸۱ش.
۱۷. شعاری نژاد، علی اکبر؛ ادبیات کودکان، چاپ بیست و چهارم، اطلاعات, تهران، ۱۳۸۵ش.
۱۸. شفیع آبادی، عبدالله؛ راهنمایی و مشاوره کودک، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، ۱۳۷۹ش.
۱۹. صفوی، امان الله؛ روش ها وفنون الگوهای تدریس، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، ۱۳۸۳ش.
۲۰. فلسفی، محمد تقی؛ گفتار فلسفی کودک از نظر وراثت و تربیت، هیئت نشر معارف اسلامی، ۱۳۴۰ش.
۲۱. کریمی نیا، محمد علی؛ الگوهای تربیت کودکان و نوجوانان، چاپ اول، مؤلف، قم، ۱۳۷۵ش.
۲۲. کلمر، هریس؛ آموزش مسئولیت به کودکان، ترجمه: پروین علی پور، به نشر، تهران، ۱۳۷۹ش.
۲۳. کورتیس، آودری؛ برنامه درسی برای کودکان پیش دبستانی، ترجمه: محمد اطهاری، مؤسسه فرهنگی و انتشاراتی محراب قلم، تهران،۱۳۸۰ش.
۲۴. مجموعه ترانه های خانه، از آسمون تا اینجا، کانون پرورش فکری، تهران، ۱۳۸۵ش.
۲۵. یاب، ایرِیس؛ کلیدهای آموختن به کودکان درباره خدا، ترجمه: مسعود حسامی زاده، کتاب های دانه، تهران، ۱۳۸۲ش.
۲۶. یول، جرج؛ نگاهی به زبان (بررسی زبان شناختی)، ترجمه: نسرین حیدری، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی، تهران، ۱۳۷۴ش.
منابعCD
آموزش جزء سی قرآن برای کودکان به همراه قصه های جذاب قرآنی، گنجینه معرفت.
قصه های پیامبران(۱)، گنجینه معرفت.
نرم افزار قرآنی رضوان، شرکت میثاق نوین.
نرم افزار قرآن کودکان یادگیری، انتشارات بنی هاشم، اصفهان.
برگرفته از سایت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
منتشر شده در مجله شماره 55 - 54 ویژه قرآن و مهندسی فرهنگی تابستان و پاییز 1387
نوشته شده توسط شاد قزوینی، پریسا...
