ارزنها شامل 6 جنس panicum و setaria و echinocholoa و eleusine و pennisetum و paspalum می باشند و متعلق به دو قبیله chlorideae و paniceae هستند. گونه های اصلی جنس panicum عبارتند از: p.miliaceum و p.miliare و p.ramosum .
ارزن پروسو(p.miliaceum) :
ارزن پروسو؛ گیاهی کوتاه، کم برگ و دارای خوشه های باز و بذور آن تا حدودی پهن می باشند. این گیاه، دارای واریته های متعددی است که از نظر ارتفاع، فشردگی خوشه و رنگ گلومها با هم متفاوتند. این گونه، برای آب و هوای خشک قاره ای مناسب است و در مقایسه با سایر ارزنها ، تا عرضهای جغرافیائی بالاتری می تواند رشد کند. ارزن پروسو عمدتاً در شوروی آسیای مرکزی ، سوریه، ایران ، عراق، و افغانستان کشت می شود و مصارف غذائی برای انسان دارد.
مقدار بذر لازم جهت کاشت، 25 کیلوگرم در هکتار؛ عمق کاشت 2-1 سانتیمتر و موقع کاشت آن با گرم شدن خاک شروع می شود. چون بذر این گیاه کوچک است، رشد اولیه آن بسیار کند است ولی با گرم شدن هوا به سرعت رشد می کند و دانه آن ممکن است 60-50 روز پس از خروج گیاه از خاک برسد. به هنگام رسیدن دانه ها، ساقه و برگها هنوز سبز هستند.
ارزن پروسو به علت کوتاه بودن دوره رشد آن، نیاز به مقدار کمی آب دارد. ریشه آن کم عمق است و در شرایط تنش رطوبت به خوبی رشد نمی کند. اگر در برداشت این گیاه تأخیر شود، مقدار زیادی از دانه ها ریزش می کنند؛ بنابراین دانه های آن باید زمانی برداشت شوند که قسمتهای پائین خوشه ها هنوز سبز هستند.
ارزن دم روباهی(setaria italica):
ارزن دم روباهی گیاهی کوتاه با ساقه های راست و پربرگ و سنبله های استوانه ای و طویل و کرکدار است. بذر این گونه کوچکتر از بذر ارزن پروسو است. بذور این گیاه در داخل یک پوسته خارجی قرار دارند که به هنگام برداشت و جداکردن دانه از آن جدا می شوند، ولی قسمت اعظم پوسته داخلی به بذر سبیده باقی می ماند. ارزن دم روباهی به اقلیمهای معتدلتر سازگار است و نسبت به سایر ارزنها، احتیاج به خاکهای حاصلخیزتری دارد ولی گیاه مقاومی است و در بسیاری از مناطق چین که سایر غلات رشد نمی کنند ، این گیاه میروید. ارزن دم روباهی عمدتاً جهت تهیه علوفه کشت می شود و اگر به هنگام سنبله رفتن برداشت شود، می توان علوفه خشک مناسبی تهیه نمود. چون دوره رشد این گیاه کوتاه است، جهت تهیه علوفه در مواقع اضطراری مناسب می باشد.
سوروف(echinochloa crusgalli var. frumantacea):
گیاهی است کوتاه، و دارای سنبله های ضخیم می باشد؛ و رشد آن از همه ارزنها سریع تر است و اگر رطوبت و حرارت مساعد باشد. 45 روز پس از کاشت دانه آن می رسد. این گیاه عمدتاً برای مصرف علوفه کشت می شود.
ارزن انگشتی(eleusine coraccina):
این گونه درآفریقا وآسیا، جهت تهیه غذای انسان کشت می شود. گیاهی است کوتاه و در روی ساقه آن یک یا دو سنبله وجود دارد. دانه آن از سایر ارزنها کوچکتر است. این گیاه بسیار مقاوم است و در همه نوع خاک و با بارندگی بسیار اندک رشد می کند. در هندوستان به این گیاه راجی می گویند. از نظر اهمیت بعد از ارزن مروارید قرار دارد و عمدتاً در جنوب هندوستان کشت می شود و به مصارف تهیه نان، کیک و آش می رسد.
ارزن مروارید(pennisetum glaucum):
ارزن مروارید یکی از طویلترین و خشن ترین علفهای چمنی است که در مناطق خشک کشت می شود و ریشه آن ممکن است تا عمق 200 سانتیمتری برسد. برگهای آن طویل و به طول 100 سانتیمتر و به عرض 7-5 سانتیمتر می رسد و حاشیه آنها مضرس است. غلاف برگها کرک دار است و ساقه های آن به قطر 3-2 سانتیمتر می رسد و ارتفاع آن بین 300-150 سانتیمتر متغیر است. اکثر واریته های ارزن مروارید از تیپهای گیاهی مخلوط تشکیل شده اند و از نظر وضع رشد، اندازه و زمان رسیدن متفاوت می باشند و این خصوصیات برای یک گیاه دگر گشن ضروری است.
ارزن مروارید گیاهی روز کوتاه و مخصوص مناطق گرم است؛ از نظر مقاومت به خشکی ، از سورگم هم مقاومتر است؛ و در مناطق گرم و خشک هیچ نوع غله ای به خوبی آن رشد نمی کند. بعضی ارقام زودرس آن تنها به 150 میلیمتر رطوبت نیاز دارند. همه تیپهای ارزن مروارید مقاوم به خشکی هستند و می توانند دوره های خشکی 2 تا 3 هفته را تحمل کنند. باران زیاد در طول دوره گل دهی این گیاه باعث تداخل در عمل لقاح آن می شود و از عملکرد می کاهد. در بعضی کشورها این گیاه را مخلوط با بادام زمینی کشت می کنند بدین ترتیب که بین ردیفهای 140 سانتیمتری ارزن ،2 ردیف بادام زمینی کشت می شود.
نام علمی panicum miliaceum L.
انگلیسی mill
فرانسه millet
تاریخچه و کلیات
ارزن گیاهی است که دارای دانه های خیلی کوچک بوده و دانه های آن از ذرت خوشه ای به مراتب کوچکتر می باشد و در بین غلات به غله دانه ریز معروف است.
این گیاه در ایران و دیگر کشورهای گرم که سابقه تاریخی زیادی در امر زراعت دارند و نیز در مناطق گرم به مقدار زیاد کاشته شده و زراعت آن در مصر به زمانهای دور باز می گردد. درچین قدیم حدود 2600 تا 2700 سال قبل از میلاد ارزن، برج، گندم و دیگر غلات از گیاهان زراعتی درجه اول بوده اند. به روایت تاریخ زراعت ارزن در چین و روم و یونان حتی به حدود 2600 سال قبل از میلاد می رسد. درحال حاضر به مقدار زیاد در آفریقا ،هندوستان، چین و بعضی از کشورهای آمریکای جنوبی کاشته می شود و در ایران نیز زراعت ارزن از قرن سیزدهم متداول بوده است.
ارزن در برخی از کشورهای اروپا نیز از قدیم برای تغذیه انسان، حیوانات و بخصوص پرندگان به مقدار زیاد کاشت می شد، لیکن پس از آنکه کشت سیب زمینی و ذرت در اروپا توسعه پیداکرد. سطح زیر کشت ارزن کاهش یافت و اهمیت خود را از دست داد.
مشخصات گیاه شناسی
ارزن در رده بندی گیاهی از تیره غلات gramineae بوده و دارای جنسهای مختلفی است. این گیاه مانند سایر غلات دارای ریشه افشان و ساقه های ماشوره ای و بدون انشعاب و گره دار می باشد. برگهای ارزن باریک، کشیده و به طور متناوب در روی ساقه قرار دارند و به نیامی منتهی می شوند که ساقه را دربرگرفته است. گل آذین ارزن به صورت خوشه سنبل بوده ، میوه آن گندمه و دارای دانه های ریز و کوچک و گرد است، دانه های ارزن به وسیله پوشینه کاملاً پوشیده شده و رنگ دانه در نژادهای مختلف متفاوت است. ارتفاع بوته ارزن بسته به انواع آن متفاوت بوده و بین 45 سانتیمتر تا 2 متر و گاهی نیز تا 3 متر متغیر می باشد.
ارزن دارای گونه های زیادی است که مهمترین آنها عبارتند از :
1- ارزن معمولی panicum miliaceum L.
ارتفاع بوته آن نسبتاً کوتاه و حدود 50/1 متر بوده، تعداد برگهای روی ساقه آن کم و گل آذین آن خوشه سنبل باز (پانیکول) و سست است(شکل 147). دانه ها پس از رسیدن کامل در داخل پوشینه ها(گلومل ها) باقی مانده و خیلی شفافند. دانه ها به رنگهای سفید، زرد، قرمز روشن و حتی سیاه بوده و نسبتاً مسطح هستند. وزن هزار دانه آنها 5 تا 7 گرم است. مبدأ این ارزن از آسیا و بخصوص چین بوده و در اروپای مرکزی و روسیه نیز به مقدار زیاد کشت می گردد. همچنین زراعت آن در شرق آفریقا ،آمریکا ، اتازونی، بریتانیا، چین، ژاپن ، کره و هندوستان رایج است. دارای چند زیرگونه می باشد که عبارتند از :
پانیکول آن باز باشد panicum miliaceum ssp. Efusum.
پانیکول آن فشرده بوده panicum miliaceum ssp. Compactum.
پانیکول آن نیمه فشرده می باشد(شکل 148) panicum miliaceum ssp. Contractum
در سال 1922 دانشمندی به نام شوالیه chevalier در هندوستان رقم دیگری از این گونه به نام panicum miliaire بدست آورد که دارای دانه های خیلی ریز با وزن هزار دانه 2 تا3 گرم بوده و درمقابل خشکی بسیار مقاوم می باشد.
سایر گونه های این ارزن عبارتند از :
Panicum antidotale retz,
Panicum maximum L.
2- (digitaria exilis stapf(paspalum langiflorum A. chev
ارتفاع بوته این ارزن خیلی کم و حدود 45 سانتی متر بوده و به ارزن کوچک موسوم است. هر گل آذین آن دارای 2تا4 شاخه فرعی خیلی نازک می باشد که هر یک بین 5 تا 5/12 سانتی متر طول دارند. دانه ها پوشیده و خیلی کوچکند. وزن هزار دانه آنها 5/0 تا 6/0 گرم بوده. مرکز اصلی آن از آفریقاست و درگینه ، سیرالئون، سودان و شمال نیجریه نیز کشت می شود.
3- echinochloa frumentaceum.
Anieum frunentaceum roxb.
ارتفاع بوته آن حدود 2متر بوده پانیکول آن فشرده، رنگ دانه هایش قهوه ای ، وزن هزار دانه آن 3تا4 گرم است. این ارزن وحشی بوده و مبدأ آن از آفریقاست و درچین و هند نیز کشت می شود. گیاهی است زودرس و به مناسبت آنکه دوره زندگی دوماهه دارد به ارزن 60 روزه معروف می باشد. سرعت رشد آن خیلی زیاد است و در بعضی کشورها بخصوص در مصر جهت اصلاح زمینهای شور در تناوب قبل از برنج قرار می گیرد و مصرف آن بیشتر برای علوفه دامها است(شکل 119).
4- paspalum scrobiculatum L.
- frumentaceum stapf.
این رقم در هندوستان کشت می شود و برای رشد و نمو خود احتیاج به خاکهای قوی دارد. دانه های آن نسبتاً درشت و وزن هزار دانه آن 5تا6 گرم است.
5- گاورس
Setaria italica beauv.
Panicum italicum L.
Panicum germanicum moench
این ارزن دارای ارقام مختلف است و ارتفاع بوته های آن در بعضی از ارقام حدود 2متر و در پاره ای دیگر از ارقام از 80 سانتی متر تجاوز نمی کند. گل آذین هایش (پانیکول) فشرده و بین 3 تا 30 سانتی متر طول دارد. قطر گل آذین آن بین 25/1 تا 5 سانتی متر و وزن هزار دانه آنها 6/1 تا 4 گرم است. در ابتدا به صورت علف هرز بوده ولی در حال حاضر در اروپا و اتازونی به عنوان علوفه کشت گردیده و در هندوستان و مالزی از دانه آن برای تغذیه انسان استفاده می شود. در هندویتان به ارزن کودو. و در ایران به گاورس معروف است. این ارزن دیپلوئید و با 18=n 2 کروموزوم می باشد.(شکل 150و151)
6- pennisetum americanum L.
این ارزن دارای گل آذین طویل و باریک بوده و در سال 1936 دانشمندانی مانند Hutchison و daiziel از این جنس 8 گونه تشخیص داده اند که عبارتند از:
Panicum ancylochaete.
Panicum cinereum.
Panicum gambiense.
Panicum gibbosum.
Panicum leonis.
Panicum maiwa.
Panicum nigritarum.
Panicum pycnostachyum.
طول دوره رشد این ارزن ها بین 60 تا 350 روز تغییر نموده و وزن هزار دانه آنها 4تا8 گرم است. ساقه آنها استوانه ای بوده ،گره های روی ساقه برجسته و شبیه گره های موجود در روی ساقه ذرت می باشد. پانیکول آنها نیز استوانه ای و طویل بوده و ارتفاع کلی ساقه به 3متر می رسد. پانیکول ضخیم و قطر آن حدود 1تا7 سانتی متر و طول آن بین 5تا40 سانتی متر است.
7- eleusine coracana gaerth.
Eleusine cerealis.
ارتفاع بوته آن بین 60تا120 سانتی متر بوده و گل آذین آن دارای 5تا10 سنبلک است که هرکدام از یکدیگر کمی فاصله دارند و انتهای آنها به طرف داخل خم می شود. دانه های آن رنگی و وزن هزار دانه آن 2تا3 گرم است. برگهای آن خیلی طویل و پهن می باشد و در مناطق گرم و معتدل رشد می نماید. مهمترین مناطق کشت آن هندوستان ،چین،ژاپن ،کنگو، اتیوپی و موزامبیک است و در اتازونی به عنوان علوفه دام کشت می گردد؛ در هند نیز به ارزن راجی معروف است.
شامل 18 صفحه فایل word قابل ویرایش
دانلود مقاله مشخصات گیاه شناسی ارزن
