سفالگری یکی از مهمترین و قدیمی ترین هنرهای دستی بشر بوده که از دیر باز در ایران رونق داشته است. در دوران پیش از تاریخ ظروف سفالین با دست وبدون هیچ وسیله ای ساخته می‌شده بنابراین دارای برشهای بی قاعده وبدنه ضخیم بوده است وشیارهای موجود بر روی بعضی از ظروف این دوره در شوش وتل باکون نشان می‌دهد که ظرف را با دست مرطوب یا با کمک وسیله ای چوبی یا استخوانی مالش داده اند. بعدها چرخ سفال توسط ایرانیان اختراع شدابتدا این چرخ صفحه ای ساده بوده و بتدریج به چرخ بزرگی تبدیل شده که سفالگر با پاهای خود آنرا به حرکت در می‌آورد - تفاوت آن با چرخ انگلیسی در این بود که چرخ کوزه گر انگلیسی به وسیله میله بارمو حرکت می‌کرد - کوزه گر در جهت مخالف حرکت عقربه ساعت با پای خود چرخ را می گرداند و با دست به مواد خام کوزه گری که گل رس یا خاک رس بود شکلهای خاص که متبلور ذوق و سلیقه نقشی از هنر های ایرانی را در خود داشت، می دادو آثار هنری ارزشمندی ایجاد می گرداندسپس برای ماندگار کردن این آثار آنها را در کوره های پخت ویژه حرارت می‌داد و در صورت دلخواه با لعاب ویژه ای می پوشاند .
در این بین بر اساس نوع تزیین سفال می‌توان سفالینه ها را به دو دسته تقسیم کرد:
1- سفال با تزیینات لعابی
2- سفال با تزیینات غیر لعابی
که البته تزیینات غیر لعابی تقریبا" از همان ابتدا که بشر به ساخت سفال پرداخت پدیدار شد وهمچنان ادامه دارد. اما تزیینات لعابی در اواخر دوره قبل از اسلام ایجاد شد ودر دوره بعد از اسلام رواج یافت وبه اوج رسید و باعث از رونق افتادن تزیینات غیر لعابی شد .
تا جایی که اکثر متون مربوط به سفال درزمینه ساخت وتزیینات لعابی سفال است . و همچنین بیشتر کارهای هنری نیز مربوط به همین زمینه میباشد .
این ناآشنا بودن تزیینات غیر لعابی مرا بر این داشت تا تحقیق خود را در این زمینه انجام دهم .این در حالی بود که به دلیل فراموش شدگی این هنر اطلاعت بسیار ناچیزی در دست بود .
پرداخت
• روش داغدار کردن و مهر کشیدن : در این روش با مهره ای که جنس آن از سنگ صابون است یا با قطعهای اشتخوان , ظروفی را که تازه درست کرده اند ودر حال خشک شدن است پرداخت می‌کنند .معمولا"ظرف در حالی که روی چرخ می‌گردد, بر اثر تماس با مهره داغدار شده , پس از پخته شدن , اثر مهر روی سفال به جای می‌ماند وحالت براق وصیقلی پیدا می‌کند سفالهای داغدار در سراسر هزاره پنجم ق.م تا دوره اسلامی در تمدنهای مختلف , بویژه در دوران استفاده از سفال خاکستری , متداول بوده است.
• روش پرداخت و پوشش دادن : این روش بر طرف کردن هر گونه حشو وزواید وناهمواری وناهمگونی است که مهارت ودقت سفالگر در این مرحله موجب تولید مطلوب می‌گردد . سابقه این امر از اثر به جا مانده از انگشتان وابزار مورد استفاده بر روی سفال از هزاره پنجم قبل از میلاد که هنوز از چرخ دستی استفاده نشده بود و از روشهای دستی و فیتیله ای یا سبدی اشتفاده می‌شد , دیده می‌شود . از بین بردن تر کها , اصلاح شکل کروی ودایره ای ظرف , نازک , سبک ویکنواخت کردن از اهداف پرداخت نمودن است در دورا ن اسلامی همواره این روش مورد استفاده سفالگران بوده واین مرحله از سفالگری اهمیت زیادی داشته است .
• صیقل دادن: این روش در واقع نوعی لعاب دادن است که با داغدار کردن فرق دارد .در دشت خوزستان وفلات مرکزی , سیلک, چشمه علی, اسماعیل آباد و قره تپه نمونه های از سفال قرمز منقوش یافت شده که به نحوی با لعاب گلی صیقلی شده وسپس منقوش گردیده است . زیباترین شکل این لعاب صیقلی در حفریات خوزستان, در قدیمی ترین لایه های چغا میش که به نام سوزیانایعتیق نامیده می‌شود , دیده شده است و تاریخ آن به اواخر هزاره هفتم واوایل هزاره ششم ق.م می‌رسد . در گزارش کاوشگران این نوع سفال صیقل منقوش خوانده شده است . در دوران پس از سفال نخودی وقرمز منقوش , یعنی دوره سفال خاکستری , همچنان روش استفاده از لعاب ودوغاب برای صیقل دادن بین سفالگران رایج بوده است که زیبا ترین نمونه آن را در سفالهای خاکستری تپه حصار می‌توان دید که به صورت طرحهای هندسی دیده می‌شود . در نقاط دیگر نظیر مارلیک , خورین, قیطریه, حسنلو, بسطام آذر بایجان و اورارتوئی ساحل دریاچه وان نیز نمونه های این سفال به وفور دیده شده است در دوره های اسلامی استفاده از لعاب بتدریج جایگزین این روش شد .
تزیین
هر گونه فعالیتی که برای آرایش ظروف سفالی انجام می‌گیرد تزیین نامیده می‌شود . برای تزیین روشهای مختلفی وجود دارد.
• تزیینات نقطه چین وگود : در این نوع تزیین , نقاط مورد نظر ظروف سفالی را در حالت نیمه خشک با ابزار نوک تیز به صورت نقطه های فرو رفته تزیین می‌کنند. نمونه این ظروف در کاوشهای شوش, جعفر آباد, چغامیش وفلات مرکزی دیده شده است .
• ترصیع یا نگین نشاندن : ترصیع یعنی نشاندن گوهر یا جواهر روی شئ , این شیوه در دوران باستان قبل از اینکه روی سفال متداول شود روی مجسمه ها- با نشاندن سنگهای رنگین به جای چشم وتزینات گردنبند یا دسته شمشیرها وسلاحها – ودردوره های بعد روی ظروف وسایر وسایل مرسوم بوده است . در دورا ن اسلامی بخصوص ظروف ساده بدونه لعاب را با قطعات لعابی یا خمیر شیشه و خرمهره های رنگین مرصع می‌کردند . در دوره ایلخانی عمل مرصع کردن روی سفال رونق بسیار داشته است در عمل ترصیع گاهی اوقات از قبل , محل نشاندن تزیینات را آماده می‌کردند وگاهی به هنگام خیس بودن سفال , قطعات مورد نظر را می‌نشاندند و سپس سفال را به کوره می‌بردند .
• تزیین پوششی یا اسلیپ : در این روش: گل رس را با آب ترکیب کرده , به صورت دوغاب در می‌آورند . پس از خشک شدن ظرف, آن را در ظرف دوغابی فرو برده , یا با پر پرندگان , مثل قلمو , دوغاب را بربدنه ظرف می‌مالند . گاهی برای تغییر رنگ بدنه ظرف از دوغاب رنگی استفاده می‌کنند . شیوه دیگری که با این تکنیک نزد سفالگران کار برد دارد , شیوه اسگرافیا تو یا خراش دادن و تراشیدن است. سفالی که قبلا" با لعاب گل پوشش داده اند با شیئ نوک تیز خراش می‌دهند و سپس به کوره می‌برند .دراین نوع سفالهای لعابدار محل خراش داده رابارنگ قلم گیری نموده و سپس لعاب یک رنگ شفاف می‌دهند تا نقش خراشیده شده زیر لعاب خود را نشان دهد .
• تزیینات صیقل کاری : درتزیینات صیقل کاری به نحوی سطح ظروف را با ایجاد نقش داغدار می‌کنند, طوری که نقوش زیگزاگ یا شطرنجی بسیار زیبای روی زمینه مات وزبر ظروف برق می‌زند . اوج این نوع تزیین روی سفال خاکستری بویژه در هزاره اول قبل از میلاد است که نمونه های بسیارزیبای آن را روی سفالهای سیاه حسنلو وخاکستری خوروین می‌توان دید.
• تزیین برشدار : در این نوع تزیین, خمیر سفال را به وسیله قلمی از نی , یا چوب می‌خراشیدند. این نوع تزیین بیشتر اوقات با دست آزاد (بدونه تکیه گاه ) انجام می‌شده است. برای ترسیم خطوط افقی از چرخ استفاده می‌کرده اند بدین صورت که : نوک قلم, در مقابل قطعه سفالی که در حال چرخیدن بوده, بی حرکت قرار می‌گرفته وخطوط افقی ایجاد می‌کرده است برای ایجاد خطوط موج دار عمودی , سفال را ثابت نگه داشته وخطوط را از بالا به پایین وبر عکس ترسیم می‌کرده اند .
نقوش این نوع تزیین , بیشتر خطوط موازی , افقی یا عمودی , منحنی یا موجدار بوده است . معمولا"خطوط عمیفتر در روی سطح , موجب مقاومت کمتر سفال می‌شده وبه شکستن سفال در محل شیارها می‌انجامیده است.
نمونه های مختلف این نوع تزیین , در سراسر ایران پراکنده بوده و محصولات مراکز مختلف , تقریبا"به هم شباهت داشته اند.
• تزیینات کنده کاری : این نوع تزیین نیز مربوط به قبل از خشک شدن سفال است . ظاهرا"آغاز این این روش, پس از ساخت ظروف منقوش در عصر مفرغ ودر دوره رواج ظروف سفالی خاکستری رنگ است که ظروف سفالی از لحاظ تنوع در شکل با ظروف فلزی رقابت می‌کند . و این روش که برای سفالگران باستانی روش شناخته شده ای بود وامروزه نیز مرسوم است , خود میتواند به نقش کنده خطی و نقش کنده لایه ای تقسیم شود . در روش نقش کنده خطی , نقش کنده به صورت خراش پس از انتقال طرح بر سطح بدنه که می‌تواندبه گونه مستقیم یا غیر مستقیم –از طریق طرح کاغذی وسوزنی کردن خطوط محیطی آن بر بدنه – صورت پذیرد از ابزار نوک تیز که حالت سوزنی دارد استفاده می‌شود . بدیهیاست این روش نیاز به دقت ونیروی زیادی ندارد ضمن آن که خمیر از بدنه سفالی برداشته نمی‌شود . اما در روش نقش کنده لایه ای چون باید لایه یا لایه های از سطح بدنه بر اساس طرح ونقش مورد نظر برداشته شود لذا هم به صرف وقت ودقت زیاد نیاز است و هم مهارت کافی را می‌طلبد تا با بهره گیری از ابزاربرش که باید دارای تیغه ای تیز وبرنده باشد , بتوان کاری زیبا را به انجام رساند گفتنی است در خاتمه کا تزیین , باید با اسفنج نرم و مرطوب به رفع ناهمواریهاونا یکنواختی های حاصل از نقوش کنده شده پرداخت .
در شهرضا وقم برای تزیین بدنه به روش نقش کنده , تمام سطح بدنه را با لایه ای از دوغاب رنگین می‌پوشانند و سپس با توجه به طرح مورد نظر , قسمت های از آن را به وسیله کارد تراش بر می‌دارند وبه این طریق , رنگ بدنه اصلی از زیر پوشش نمایان می‌شود وقسمتی از بدنه به دو رنگ مشاهده می‌شود. سپس با لعاب شفاف یا مات آن را می‌پوشانند . نقش کنده را زمانی که خمیر هنوز نرم بوده , یا بعد از خشک شدن آن انجام می‌دهند.
فرمت این مقاله به صورت Word و با قابلیت ویرایش میباشد
تعداد صفحات این مقاله 13 صفحه
پس از پرداخت ، میتوانید مقاله را به صورت انلاین دانلود کنید
دانلود مقاله هنر سفالگری